Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce

Wprowadzenie

Dorota Zdybel — 2025-09-30

Zrównoważona przyszłość proponowana przez Agendę 2030 wymaga przekształcenia edukacji z nauczania przedmiotowego na wspieranie rozwoju kompetencji międzyprzedmiotowych, które są niezbędne do rozwiązywania złożonych, interdyscyplinarnych problemów. Kompetencje te są różnie nazywane w literaturze pedagogicznej: kompetencje przekrojowe, kompetencje XXI wieku (umiejętności, które zazwyczaj nie są bezpośrednio związane z konkretnym zawodem, zadaniem, dyscypliną akademicką czy obszarem wiedzy, a które można wykorzystać w różnych sytuacjach i środowiskach pracy); kompetencje STEAM, kompetencje 4C (z ang. communication – komunikacja, collaboration – współpraca, critical thinking – myślenie krytyczne, creativity – kreatywność), choć w niektórych ujęciach dodaje się także piątą literę C (character – charakter) lub szóstą (citizenship – obywatelstwo). Choć skrót ten nie przekłada się dobrze na język polski, doskonale oddaje istotę problemu – dzisiejsze dzieci potrzebują innej wiedzy i innych umiejętności niż ich przodkowie. Najlepsze, co nowoczesna szkoła może zaoferować dziecku, to umiejętność samodzielnego uczenia się, krytycznego oceniania i selekcjonowania dostępnych informacji, twórczego rozwiązywania problemów, współpracy i komunikacji z innymi, a także emocjonalnej i poznawczej samoregulacji. Rozwijanie takich metakompetencji jest możliwe już od najwcześniejszego dzieciństwa, a według wielu badaczy jest również zgodne ze specyfiką uczenia się małego dziecka – uczeniem się poprzez odkrywanie i dociekanie, wielozmysłowe doświadczanie świata, zadawanie pytań, działanie i testowanie hipotez, formułowanie wniosków. Czy taka reorientacja edukacji – od podręczników i kart pracy w kierunku holistycznego rozwoju dziecka – jest możliwa w polskim systemie edukacji, i w jakim stopniu (a raczej w jaki sposób)?

Wprowadzenie

Dorota Zdybel — 2025-09-30

Koncepcja kompetencji 4K w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej – wyzwania, szanse i rekomendacje pedagogiczne

Anna Kwatera — 2025-09-30

W artykule przeanalizowano koncepcję kompetencji 4K: krytyczne myślenie, kreatywność, komunikacja, kooperacja, jako istotnego elementu nowoczesnej edukacji dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym. Główny cel opracowania stanowiła synteza i uporządkowanie istniejącej wiedzy na temat tych kompetencji oraz zaproponowanie praktycznych wskazań aplikacyjnych dostosowanych do specyfiki edukacji najmłodszych dzieci. Ramę metodologiczną stanowiło podejście analitycznego badania przeglądowego, obejmującego systematyczną identyfikację, selekcję i analizę tematyczną publikacji z naukowych baz danych, z pierwszych dwóch dekad XXI w. Wyniki analizy przedstawiono według głównych obszarów tematycznych: podstaw teoretycznych, wyzwań implementacyjnych, metod dydaktycznych oraz rekomendacji pedagogicznych. Z analizy wynika, że skuteczny rozwój kompetencji 4K wymaga świadomych strategii dydaktycznych, refleksyjnych i odpowiednio przygotowanych oraz doskonalących się nauczycieli, aktywnego zaangażowania rodziców i środowiska lokalnego, co podkreśla społeczny kontekst rozwijania kompetencji przyszłości oraz zdecydowanego wsparcia systemowego. Artykuł wnosi istotny wkład do literatury edukacyjnej, wypełniając zauważalną lukę między teorią a praktycznym wdrożeniem kompetencji 4K w edukacji wczesnodziecięcej. Jego nowatorski charakter polega na kompleksowym ujęciu specyfiki koncepcji kompetencji 4K w edukacji wczesnoszkolnej oraz prezentacji rekomendacji pedagogicznych opartych na współczesnych badaniach edukacyjnych. W odróżnieniu od większości dotychczasowych opracowań, artykuł łączy perspektywę teoretyczną z konkretnymi rozwiązaniami możliwymi do bezpośredniego zastosowania w praktyce. Ponadto opracowanie wskazuje kierunki dalszych badań empirycznych, mogących zweryfikować skuteczność przedstawionych rekomendacji pedagogicznych.

Filozoficzne podstawy edukacji wczesnoszkolnej ukierunkowanej na rozwój kompetencji 4C w kontekście sztucznej inteligencji

Hanna Makurat-Snuzik — 2025-09-30

Celem artykułu jest omówienie filozoficznych podstaw koncepcji edukacji wczesnoszkolnej opartej na rozwijaniu kompetencji 4C – komunikacji, współpracy, krytycznego myślenia i kreatywności – jako fundamentu przygotowującego ucznia do funkcjonowania w świecie zdeterminowanym przez sztuczną inteligencję. Artykuł ma charakter teoretyczno-koncepcyjny i wykorzystuje metodologię i idee wywodzące się z różnych subdyscyplin filozofii. Problematyka badawcza koncentruje się na pytaniu, w jaki sposób filozofia może dostarczać podstaw i wspomagać edukację wczesnoszkolną w obliczu wyzwań związanych z rozwojem technologii, zwłaszcza w zakresie nadmiernego polegania przez uczniów na sztucznej inteligencji. Artykuł wskazuje na potencjał filozofii jako narzędzia kształtowania postaw oraz prezentuje przykłady praktycznego zastosowania idei filozoficznych w dydaktyce wczesnoszkolnej. Rozważania pozwalają stwierdzić, że filozofia wprowadzona w zabawowy sposób, odpowiednio dostosowana do etapu rozwojowego dziecka, może stymulować budowanie kompetencji 4C, a zarazem uwrażliwiać uczniów na konieczność ich rozwijania w kontekście postępu technologii sztucznej inteligencji. Analiza prowadzi do wniosku, że filozofia traktowana jako ćwiczenie myślenia i dialogu może odegrać kluczową rolę w odniesieniu do kwestii nadmiernego polegania uczniów na narzędziach sztucznej inteligencji, które prowadzi do osłabienia kompetencji poznawczych. Natomiast wykorzystanie filozofii jako metody wzmacniania kompetencji 4C przyczynia się do kształtowania w dzieciach racjonalności i krytycznego stosunku do technologii. Filozofia staje się w ten sposób intrygującą alternatywą dla systemów sztucznej inteligencji.

Kompetencje 4K a poczucie skuteczności nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej (raport i prognoza na lata 2020–2030)

Katarzyna Ziębakowska-Cecot — 2025-09-30

Celem artykułu jest zbadanie, w jaki sposób kompetencje 4K – Myślenie Krytyczne, Kreatywność, Komunikacja i Kooperacja – są wdrażane w edukacji podstawowej w l. 2020–2030, w Polsce w porównaniu do innych krajów. Badania poruszają problem nierównomiernego wdrażania założeń 4K do praktyki szkolnej. Analizują, w jaki sposób strategie krajowe, systemy rozwoju zawodowego i inicjatywy technologiczne kształtują kompetencje uczniów i poczucie własnej skuteczności nauczycieli. Zastosowano narracyjny przegląd literatury, opierając się na danych OECD i badaniach empirycznych w języku angielskim i polskim za lata 2020-2025. Analiza obejmowała cztery etapy: (1) mapowanie ram polityk oświatowych, (2) ocena powiązania 4K z poczuciem własnej skuteczności nauczycieli, (3) ewaluacja modeli pedagogicznych, takich jak STEAM i uczenie się oparte na projektach, oraz (4) analiza wpływu ICT, AI i realiów postpandemicznych. Wyniki pokazują, że wdrożenie jasno określonych standardów 4K i stały rozwój zawodowy (np. Finlandia, Korea) sprzyja wyższemu poczuciu własnej skuteczności nauczycieli, podczas gdy dyskrecjonalne wdrażanie prowadzi do fragmentacji praktyki (np. Polska, USA). Artykuł kończą rekomendacje dotyczące ustawowych deskryptorów 4K, rozwoju zawodowego zorientowanego na STEAM, infrastruktury cyfrowej i wsparcia dobrostanu, wnosząc tym samym nowe, oparte na badaniach perspektywy do refleksji pedagogicznej. Poczucie własnej skuteczności jest wyższe, gdy szkolenia 4K obejmują obecną i przyszłą kadrę, co sugeruje dalsze badania kształcenia przyszłych nauczycieli wczesnej edukacji, tak aby do 2030 roku przygotować edukatorów i uczniów do złożonej, bogatej w technologie przyszłości.

Kompetencje 4K wśród nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej

Sławomir Śliwa — 2025-09-30

Głównym celem niniejszego artykułu jest przedstawienie pilotażowych badań dotyczących kompetencji krytycznego myślenia, kooperacji, kreatywności i komunikacji przeprowadzonych wśród nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej z terenów województwa opolskiego. Celem teoretyczno – poznawczym podjętych badań była diagnoza poziomu kompetencji 4k wśród nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej z terenów województwa opolskiego. Celem praktyczno-wdrożeniowym było wypracowanie zaleceń praktycznych związanych z podnoszeniem przez nauczycieli kompetencji z tego zakresu. Problematyka badawcza była związana z pytaniem: jakie kompetencje 4k deklarują badani nauczyciele w ramach samooceny? W badaniach zastosowano metodę sondażu diagnostycznego, technikę ankiety. Do badań wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety. Narzędzie badawcze składało się z czterech różnych skal, których przedmiotem oceny były cechy badanego zjawiska na pięciostopniowej skali szacunkowej, porządkowej. Pierwsza skala dotyczyła kreatywności, druga – krytycznego myślenia, trzecia – komunikacji i czwarta kooperacji. Wyniki badań przedstawiały jak swoje kompetencje oceniają badani nauczyciele. Wnioski badań stanowiły interpretację zależności pomiędzy poszczególnymi zmiennymi, które były obliczone za pomocą programu statystycznego JASP. Analiza danych wykazała jak nauczyciele z poszczególnych grup wiekowych oceniają poziom swojej innowacyjności, samodzielności i prokreatywności dydaktycznej, a także swoje praktyki edukacyjne. W szczególności zauważono różnice istotne statystycznie wśród nauczycieli w wieku 35-46 lat oraz ze stopniem zawodowym nauczyciela mianowanego. Grupy te oceniały swoje predyspozycje zawodowe wyżej od pozostałych.

Rola uważności, ciszy i refleksji w rozwijaniu kompetencji 4K w edukacji małego dziecka

Ewa Arleta Kos — 2025-09-30

Celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie edukacyjnego potencjału praktyk kontemplacyjnych – uważności, ciszy i refleksji – we wspieraniu rozwoju kompetencji XXI wieku, powszechnie określanych jako 4C: kreatywność, krytyczne myślenie, komunikacja i współpraca. Punktem wyjścia jest założenie, że rozwijanie tych kompetencji w edukacji przedszkolnej i wczesnoszkolnej wymaga narzędzi wspierających nie tylko poznawcze, lecz także emocjonalne i społeczne aspekty rozwoju dziecka. Na podstawie analizy literatury przedmiotu omówiono zarówno teoretyczne podstawy modelu 4C, jak i znaczenie pedagogiki ciszy, uważności i refleksyjności w procesie nauczania. Wyniki badań wskazują, że regularne angażowanie się w praktyki kontemplacyjne sprzyja elastyczności poznawczej, podnosi świadomość emocjonalną oraz rozwija umiejętności komunikacyjne i współpracy w grupie. W artykule podkreślono także znaczenie tworzenia przestrzeni edukacyjnej, w której momenty ciszy, uważnej obecności i refleksyjnego dialogu stają się elementem codziennej praktyki pedagogicznej. Artykuł kończy się wnioskiem, że integracja praktyk kontemplacyjnych w edukacji wczesnej stanowi ważne wsparcie dla holistycznego kształtowania kompetencji 4C oraz może przyczynić się do budowania bardziej świadomego i empatycznego środowiska uczenia się.

Dzieciństwo jako źródło twórczej kreacji autorów art brut

Elżbieta Lubińska-Kościółek — 2025-09-30

Dzieciństwo stanowi kluczowy okres kształtowania podmiotowości i poczucia tożsamości, przebiegający w odniesieniu do indywiduacji oraz relacji z innymi. Celem artykułu jest ukazanie twórczości autorów art brut – Judith Scott i Hawkinsa Boldena – w perspektywie dzieciństwa z doświadczeniem niepełnosprawności, łączącym się z izolacją i ograniczeniem możliwości realizacji zadań rozwojowych. Badania oparto na jakościowym studium przypadku, wykorzystując analizę dokumentów zastanych: filmów Judith Scott at The Museum of Everything oraz Make. Outsider Art. Documentary. Podstawą interpretacji twórczości badanych był model warstwowej struktury wytworu plastycznego Stanisława Popka. Analiza zmierzała do odpowiedzi na pytania: Jak twórczość artysty jest konstruowana przez doświadczenie dzieciństwa?, Jak proces twórczy łączy się z formułowaniem odpowiedzi na pytania: „co mogę?”, „kim jestem?”. Wyodrębniono trzy wspólne elementy charakteryzujące twórczość badanych: powtarzalność i rytualność aktu kreacji, użycie nietypowych materiałów oraz eksploracyjny charakter procesu twórczego. W świetle przeprowadzonych analiz twórczość badanych jawi się jako akt rekonstrukcji tożsamości i przejmowania kontroli nad własnym życiem. Analizy te stanowią przyczynek do refleksji nad istotą niepełnosprawnością, ale i znaczeniem praktyki pedagogicznej opartej na równowadze między uznaniem wspólnych potrzeb dzieci a poszanowaniem ich wyjątkowości i dążenia do bycia podmiotem sprawczym, także w sytuacji niepełnosprawności.

Kreatywność, myślenie krytyczne, komunikacja i współpraca dzieci w Szkole Podstawowej nr 83 im. Emilii Waśniowskiej „Łejery” w Poznaniu

Katarzyna Bożena Sadowska — 2025-09-30

Celem opracowania jest przedstawienie sposobów wspierania rozwoju uczniów klas 1 – 3 niestandardowej, choć powszechnej Szkoły Podstawowej nr 83 im. Emilii Waśniowskiej w Poznaniu „Łejery”. Szkoła ta, unikatowa w skali Polski ze względu na realizowany w niej eksperyment pedagogiczny: „Teatr jako środek wszechstronnego rozwoju – nauka przedsiębiorczości” obchodzi w bieżącym roku 35 – lecie istnienia, a założona została przez Jerzego Hamerskiego i Elżbietę Drygas dla dzieci, które pragną rozwijać się w sposób twórczy. Autorka posłużyła się metodą analizy indywidualnego przypadku z zastosowaniem techniki analizy źródeł oraz obserwacji uczestniczącej, którą realizuje do roku szkolnego 2023/2024, a która koncentruje się przede wszystkim na następujących zmiennych: sposoby wspierania rozwoju uczniów SP nr 83 w Poznaniu, relacje społeczne w przestrzeni społecznej SP nr 83 w Poznaniu, zastosowanie sztuki w edukacji uczniów SP nr 83 w Poznaniu. W wyniku analizy materiału badawczego dostrzeżono, iż w placówce uczniowie wspierani są konsekwentnie w zakresie rozwoju kompetencji przyszłości, a o powodzeniu edukacji w tym obszarze świadczy nie tylko fakt uzyskiwania przez „łejerskie” dzieci wielu sukcesów edukacyjnych i społecznych, ale także fakt piastowania przez pierwszych dorosłych absolwentów szkoły funkcji zaufania publicznego.

Szybkość przetwarzania informacji a sukcesy szkolne: Jakościowe badanie postrzegania uczniów przez nauczycieli i rodziców

Joanna Miecznik-Warda — 2025-09-30

W artykule analizowany jest konstrukt szybkości mentalnej jako biologicznie uwarunkowanej podstawowej zdolności poznawczej. Przedstawiono wyniki badań dotyczących związku między szybkością motoryczną i mentalną a wynikami uczniów w szkole z perspektywy nauczycieli i rodziców. Wykorzystując procedury jakościowego paradygmatu badawczego, podstawową metodą zbierania danych był półustrukturyzowany wywiad przeprowadzony z 17 nauczycielami oraz 10 rodzicami uczniów o skrajnych (zarówno wysokich, jak i niskich) wartościach tempa mentalnego i motorycznego. Analiza wywiadów z nauczycielami dostarcza informacji na temat stereotypizacji uczniów o wyższym tempie mentalnym i motorycznym. W praktyce dydaktycznej nauczyciele nie uwzględniają w wystarczającym stopniu różnic w tempie mentalnym i motorycznym uczniów. Niemal nie dokonuje się modyfikacji programu nauczania, poziomu trudności zadań ani różnicowania poleceń np. pod względem wymagań poznawczych. Ponadto ujawniono związek między samoocenianym typem temperamentu nauczycieli i rodziców a ich podejściem do dzieci o niskim tempie mentalnym.

Znaczenie aktywności ruchowej w holistycznym rozwoju dziecka w edukacji wczesnoszkolnej i przedszkolnej

Andrzej Rokita — 2025-09-30

Ruch jako integralna część edukacji stanowi ważny element wsparcia holistycznego rozwoju dzieci. Interdyscyplinarne podejście do edukacji stanowi fundament współczesnego nauczania-uczenia się, integrując różne obszary rozwoju uczniów. Potwierdzają to liczne badania nad właściwościami dzieci w wieku przedszkolnym i młodszym szkolnym wskazując, że nauczanie integralne jest optymalnym rozwiązaniem organizowania procesu dydaktycznego, gdyż skupia się na dobru dzieci, ich całościowym funkcjonowaniu i wszechstronnym rozwoju. Aktywność fizyczna wspiera neurogenezę oraz rozwój funkcji poznawczych, takich jak pamięć i koncentracja, co ma bezpośrednie znaczenie dla efektywności procesów nauczania i uczenia się. Interdyscyplinarne połączenie edukacji z ruchem wyróżnia się pełniejszym osiągnięciem celów dydaktycznych. Celem zrealizowanych w ciągu 20 lat badań było określenie efektów wykorzystania piłek edukacyjnych EDUball podczas zajęć ruchowych zintegrowanych z treściami przedmiotowymi (językiem polskim, angielskim, matematyką) w zakresie rozwoju fizycznego i poznawczego. W tym celu przeprowadzono 13 eksperymentów pedagogicznych w warunkach naturalnych z wykorzystaniem EDUballi. Okazało się, że istnieją pozytywne związki pomiędzy zajęciami ruchowymi zintegrowanymi z treściami przedmiotowymi realizowanymi z EDUballami a umiejętnościami czytania i pisania uczniów oraz rachowania. EDUballe pozytywnie wpływają także na umiejętności ruchowe uczniów, na zdolności koordynacyjne: oko-ręka, orientacja czasowo-przestrzenna czy umiejętności grafomotoryczne.