Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce

Wprowadzenie

Urszula Chęcińska — 2024-03-28

Oddajemy w ręce czytelników szczególny numer czasopisma, stanowiący pokłosie V Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej: Od Korczaka do Kulmowej. Dziecko i „język wczesnej edukacji” zorganizowanej przez Katedrę Wczesnej Edukacji Uniwersytetu Szczecińskiego w dniach 23-24 marca 2023 roku.

Dziecko w perspektywie antropologii pedagogicznej Janusza Korczaka. Kilka refleksji w kontekście wczesnej edukacji

Małgorzata Turczyk — 2024-03-28

Poniższy artykuł jest zaproszeniem do poszukiwania znaczeń jednego z podstawowych pojęć dla współczesnej pedagogiki. Pytanie o rozumienie pojęcia dziecka we współczesnym dyskursie pedagogicznym kieruje analizy autorki w stronę podejścia antropologii pedagogicznej. Wielość stanowisk teoretycznych i metodologicznych w ramach badań prowadzonych nad dzieciństwem tworzy współcześnie swoisty obszar studiów łączących dorobek wielu dyscyplin nauki. Wśród ich stanowisk poszukiwana jest wiedza o dziecku ujmowana z wielu perspektyw badawczych. Analiza tego, kim dziecko jest, staje się zasadnicza, kiedy uświadomimy sobie, że na tym pojęciu ufundowane są teorie i systemy pedagogiczne, a także konkretne podejścia metodologiczne i dydaktyka wczesnej edukacji. To pojęcie buduje konkretne podejścia do dziecka i dzieciństwa, a zmiany jego znaczeń odpowiadają za zmiany paradygmatyczne w wychowaniu i w dydaktyce. Autorka podejmuje próbę dookreślenia i zarysowania kategorii dziecka na tle antropologii człowieka, by w konsekwencji dojść do Korczakowskiej koncepcji dziecka i dzieciństwa i ukazać jej implikacje dla wczesnej edukacji. Koncepcja dziecka odczytana z dzieł Janusza Korczaka wytacza nowe przestrzenie interpretacyjne oraz metodyczne. W aspekcie metodologicznym artykuł ma charakter komunikatu z jakościowych badań pedagogicznych.

Prawa dziecka – prawa człowieka w najnowszej literaturze dla dzieci - wybór i wskazania dla edukacji

Anna Józefowicz — 2024-03-28

Przedmiotem tekstu czynię wybrane książki adresowane do dzieci w młodszym wieku szkolnym, w których obecna jest tematyka praw dziecka w odwołaniu do Konwencji o Prawach Dziecka jak również praw człowieka w odniesieniu do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka. Sięgając po metodę analizy treści stosowaną w metodologii badań jakościowych, dokonuję analizy i interpretacji treści książek najnowszych (II dekady XXI wieku), zarówno pisarzy polskich jak i obcojęzycznych. Podejmuję się próby odpowiedzi na pytania: czy i w jaki sposób książki poddane analizie, mogą służyć dziecku w rozumieniu i świadomy korzystaniu ze swoich praw? na jakie prawa człowieka jest w wybranych książkach położony akcent?; na ile analizowane książki są otwarte na dyskusje z czytelnikiem? Tekst jest złożony z dwóch części. W pierwszej, prezentuję istniejący stan wiedzy w naukach społecznych i humanistycznych, na temat braku kategorii dzieciństwa na przestrzeni dziejów oraz jak toczył się proces formowania podmiotowości dziecka, dając początek zapisywaniu jego praw.W drugiej części tekstu prezentuję wnioski z analiz treści wybranej literatury dziecięcej. Wskazuję literaturę, w której dziecko traktowane jest podmiotowo- jako obywatel „tu i teraz”; literaturę, która może służyć pomocą w planowaniu pracy opiekuńczo- wychowawczej pedagogom, rodzicom, osobom które troszczą się o ochronę jednostkowości dziecka.

Wypowiedzi formujące w rodzinie w świetle artykułów pedagogicznych Janusza Korczaka i współczesnych dialogów rodziców z dziećmi

Bożena Sieradzka-Baziur — 2024-03-28

W artykule zostały zaprezentowane wybrane wypowiedzi formujące w rodzinie wyekscerpowane z tekstów Janusza Korczaka oraz ze współczesnych dialogów rodziców z dziećmi. Artykuł ma na celu uwrażliwienie rodziców na wagę języka, jakiego używają w procesie komunikowania się ze swoimi córkami i synami oraz zachęcić badaczy zajmujących się pragmatyką językową do podjęcia szerszych analiz dotyczących tego zagadnienia. Problem badawczy artykułu mieści się w obrębie pytania: Jaka jest struktura i semantyka wypowiedzi formujących w rodzinie z perspektywy historycznej i współczesnej? Metoda wykorzystana w pracy to analiza semantyczna i pragmatyczna wypowiedzi użytkowników języka zawartych w tekście naukowym z pierwszej połowy XX wieku oraz współczesnych wypowiedzi prowadzona z perspektywy nauk o rodzinie jako dyscypliny naukowej. Wypowiedzi formujące o charakterze negatywnym, które przeważają w analizowanym materiale, są wyrazem kontroli rodzicielskiej odnoszącej się do działania syna lub córki. Dowodzą negatywnej oceny zachowań dzieci, ponieważ w głębokiej strukturze tych konstrukcji językowych kryje się przemoc, na co wskazuje tkwiący w nich silny potencjał manipulacyjny. Wypowiedzi formujące o charakterze pozytywnym dają dzieciom siłę do działania, są źródłem otuchy i wsparcia.

Od Korczaka do Kulmowej. O ekopoezji Joanny Kulmowej i „ekopoetyckich” zabawach siedmiolatków

Urszula Chęcińska — 2024-03-28

Niniejszy artykuł stanowi drugą część rozważań autorki na temat roli wysokoartystycznej poezji w życiu dziecka. Bohaterami pierwszego artykułu były pięcioletnie dzieci, aktywni odbiorcy wierszy Wisławy Szymborskiej (Chęcińska, 2020).W drugiej części z „uważnością poetycką” Joanny Kulmowej, którą poetka uczyniła nośnikiem ekologicznych treści połączona została poetycka zabawa dzieci siedmioletnich. „Ekopoezja” Kulmowej, tak jak „ekopoetyka” współczesnej poetki, Julii Fiedorczuk (Fiedorczuk i Beltrán, 2020), wiąże się z „praktyką uważnego słuchania”, doświadczania i przeżywania świata. Prowadzona w wymiarze komunikacji ostensywno-inferencyjnej przeciwstawia się antropocentryzmowi, łączy się z rozwijaniem ekologicznej wyobraźni, estetycznym zaciekawieniem i autorefleksją. Niniejszy artykuł adresowany jest w głównej mierze do nauczycieli wczesnej edukacji, których ma zachęcić do opracowywania wierszy wybitnych poetów. Zdaniem autorki artykułu wysokoartystyczna poezja ze względu na jej ogromny potencjał komunikacyjny może stać się ważnym elementem życia dziecka jako sustainable poetry. Ze względu na odrębność teoretyczno-praktyczną pedagogiki wczesnej edukacji, postępujące na świecie antropocentryczne zmiany kulturowe, a także swoistą „poetycką aposjopezę” występująca na rynku wydawniczym, zdominowanym totalnie przez prozatorską twórczość dla dzieci, wydaje się to dzisiaj ważne i konieczne.

Odbiór utworu Łódeczka Kazimiery Iłłakowiczówny – „odpowiedź czytelnika”

Alicja Anna Ungeheuer-Gołąb — 2024-03-28

W artykule przedstawiono badania recepcji literatury dziecięcej na przykładzie utworu Kazimiery Iłłakowiczówny pt. Łódeczka ze zbioru Zwierzaki i zioła (1985). Badaniami objęto rzeczywistych czytelników – dziecięcych i dorosłych. Autorka starała się ustalić, jakie własności tekstu zwróciły szczególną uwagę odbiorców, czy istnieją różnice w recepcji dorosłych i dzieci oraz jakiego typu doznania wywołuje odbiór tekstu Iłłakowiczówny. Krótkie opowiadanie uruchomiło obszerny teren autoodczuć powiązanych ze sferą zmysłową, najczęściej taktylną, przywołując jednocześnie uczucia towarzyszące subiektywnym przeżyciom. Odbiór dowiódł istnienia pamięci haptycznych doznań oraz ukazał poetykę tekstu jako nacechowane emocją, zmysłowo-cielesne „terytorium”.

Teresy Ferenc wiersze dla dzieci

Katarzyna Wądolny-Tatar — 2024-03-28

Poezja dla dorosłych autorki Wypalonej doliny ufundowana jest na traumatycznych doświadczeniach przeszłości. Teresa Ferenc w dzieciństwie (w 1943 roku) przeżyła pacyfikację rodzinnej wsi na Zamojszczyźnie i śmierć rodziców. W twórczości dla dorosłych poetka powraca do tych wydarzeń, kodując je w wyobrażeniach miejsc i osób. Doświadczenia Ferenc dają się też fenograficznie rozpoznać w utworach jej bliskich: Zbigniewa Jankowskiego i córek obojga. Poezja i proza (np. Mała zagłada) starszej z nich, Anny Janko, jest nawet przedmiotem badań w obszarze studiów nad pamięcią, jej epigenetyką, narracją postpamięciową. Znamienne, że w wierszach dla dzieci Ferenc separuje małego odbiorcę od obrazów wojennego zła i własnej pamięci autobiograficznej. Uprawia poetykę wzrostu i relacji, która jest w istocie hołdem dla życia, jego afirmacją. Wskazuje na naturalny rozwój i wspólnotową („ludzko-nie-ludzką”) więź jako uniwersalne czynniki sprzyjające dobrostanowi dziecka, przekładające się też na jego kontakt z otoczeniem, oparty na uważnej i czułej obserwacji, troskliwości i odpowiedzialności. W książkach poetyckich: Najbliższa ojczyzna (1982, il. Majchrzak) oraz Drzewo dziwo (1987, il. Kurłowicz). Ferenc stosuje fokalizacyjną zmienność opisu, przyglądając się cyklowi przyrody i zachodzącym w niej zjawiskom (jak burza czy hydrodynamika morza), nie tracąc z pola widzenia drobin rzeczywistości (jak pestka, płatek śniegu, liść), do których, przy zastosowaniu ruchomej skali i perspektywy, należy niekiedy także jednostka ludzka. Poezja Ferenc wymusza uwagę dla świata, ujawnia więzi i sploty pomiędzy podmiotami i przedmiotami, uwypukla ich relacyjny charakter. Sprawstwo jest tu podyktowane czynnikami naturalnymi, biotycznością czy wegetacyjnością, ale wynika również z aktu tworzenia i metarefleksji, nierzadko nakładanych na te pierwsze sfery. Większość utworów, które złożyły się na obie książki poetyckie, miała swój pierwodruk w latach 70. i 80. XX wieku na łamach „Świerszczyka” i/lub „Głosu Pomorza”. Wybrane wiersze Ferenc weszły w skład znanych antologii poezji dla dzieci, co świadczy o popularności wierszy sopockiej poetki i uznaniu dla jej twórczości adresowanej do najmłodszych w tamtym czasie.

Czy książki beztekstowe są demokratyczne?

Magdalena Kuczaba-Flisak — 2024-03-28

Artykuł podejmuje problematykę beztekstowych książek obrazkowych, analizując ją na tle przemian w postrzeganiu wirtualnego odbiorcy oraz uwarunkowanych kulturowo sposobów komunikacji, ze szczególnym odniesieniem do sytuacji czytelniczych, podczas których kontakt z książką mają małe dzieci wraz z towarzyszącymi im dorosłymi pośrednikami lektury. Wywód otwiera przywołanie zainicjowanego dziesięć lat temu przez IBBY projektu Silent Books: from the world to Lampedusa and back i krytyczne przyjrzenie się założeniom projektu zakładającym demokratyczność narracji, która przekazywana jest poprzez same obrazy. Następnie refleksji poddano status odbiorcy beztekstowej książki obrazkowej, znaczenie obecności pośrednika lektury dziecięcej oraz zjawiska, które pozwalają zastanawiać się, czy przekaz książki jest w swojej istocie demokratyczny czy hierarchiczny. Osobną część artykułu zajmuje analiza wyselekcjonowanych, reprezentatywnych przykładów beztekstowych książek obrazkowych, które pokazują skalę rozpiętości pomiędzy podejmowanymi przez różnych twórców strategiami, od pokazywania w narracji wizualnej dosłownego i literalnego przedstawiania rzeczywistości po posługiwanie się abstrakcją i kodowaniem znaczenia na wielu poziomach. We wnioskach końcowych uwypuklono, że pomimo operowania wyłącznie obrazami, lokalne sposoby patrzenia są zawsze narzucaniem określonego obrazu świata, stąd demokratyczny dostęp do treści książek beztekstowych jest projektem utopijnym – a przestaje nim być tylko w przypadku, gdy proces ich odbioru potraktujemy jako wielomodalną interpretację dokonywaną w materii języka, która uprawnia równoczesne zaistnienie wielu różnych punktów widzenia.

Językowy obraz jednostek miar w studenckich bajkach matematycznych

Małgorzata Bortliczek — 2024-03-28

W artykule analizujemy zadania tekstowe pochodzące z bajek matematycznych, napisanych w latach 2020–2022 przez studentów Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Celem analizy jest wyłonienie pojęć matematycznych i jednostek miary oraz opis rozwiązań metodycznych adekwatnych dla uczniów klas 1–3. Uwzględniamy ustalenia dydaktyki i metodologii matematycznej, kognitywistyczną teorię analizy tekstu, neurodydaktyczne wskazówki dotyczące kształcenia matematycznego oraz wymagania formalne dla absolwentów pierwszego etapu edukacji. Oryginalny materiał badawczy pochodzi z zadań tekstowych zawartych w 98 bajkach matematycznych. W analizie stosujemy podział zadań tekstowych ze względu na obecność w nich konwencjonalnych i niekonwencjonalnych jednostek miary. Prezentujemy te typy zadań metrologicznych, które zyskały największą frekwencję w materiale badawczym. W zadaniach tekstowych konwencjonalne jednostki miary są stosowane w sposób przemyślany i intencjonalny. Obecność niekonwencjonalnych jednostek miary należy wiązać m.in. z antropocentrycznym postrzeganiem świata. Uważamy, że bajki stanowią atrakcyjny kontekst procesu uczenia się dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Antologia bajek matematycznych wraz z sugestiami metodycznymi mogłaby stanowić alternatywę dla szkolnych zadań tekstowych.

Konstruowanie zajęć ukierunkowanych na odkrywanie wiedzy matematycznej: koncepcje studentów pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej

Lidia Pawlusińska — 2024-03-28

Poszukiwanie metod nauczania matematyki umożliwiających poprawę efektywności kształcenia tego przedmiotu jest jednym z wyzwań współczesnej edukacji. Efektywność, mimo że w swej semantyce bliższa jest kategoriom ekonomicznym, to jednak może odnosić się do oceny szkolnego procesu kształcenia. To właśnie określenie tego, co według nas świadczy o efektywności nauczania matematyki, kieruje naszą uwagę w stronę kształtowania umiejętności pozwalających na szerokie zastosowanie osiągnięć tej dziedziny w jej zakresie, ale także poza nią. Jedną z metod, która umożliwia uczniom konstruowanie wiedzy matematycznej przy jednoczesnym pogłębianiu rozumienia, jest kierowane odkrywanie. Niniejsze badanie miało na celu poznanie koncepcji studentów pedagogiki przedszkolnej i wczesnoszkolnej w zakresie konstruowania lekcji metodą nauczania ukierunkowanego na odkrywanie wiedzy matematycznej, a także ich opinii na temat atrakcyjności i użyteczności proponowanego rozwiązania. Analiza ilościowa i jakościowa scenariuszy studenckich i wyników ankiet wskazuje na trudności w zakresie projektowania lekcji tą metodą przy jednoczesnym dostrzeganiu jej walorów edukacyjnych.