Perspektywy Kultury

Podziękowanie i pożegnanie

Łukasz Burkiewicz — 2024-03-28

Niniejszy zeszyt jest ostatnim, dwudziestym pierwszym, który miałem przyjemność tworzyć jako redaktor naczelny czasopisma Perspektywy Kultury w latach 2019–2024. W tym czasie kwartalnik ugruntował swoją pozycję pośród czasopism o profilu humanistycznym, publikujących teksty przede wszystkim z dyscyplin takich jak nauki o kulturze i religii, historia oraz literaturoznawstwo, ale również w zakresie zarządzania w różnych obszarach kultury.

Podsumowując swoją blisko pięcioletnią kadencję redaktora naczelnego Perspektyw Kultury, a w sumie niemal dziesięcioletnią pracę w redakcji czasopisma (od roku 2015 pełniłem funkcję redaktora tematycznego działów „Marketing w kulturze”, a później „Zarządzanie międzykulturowe”), chciałbym zacząć od wyrazów wdzięczności dla moich poprzedników.

Edytorial na powitanie

Bogumił Strączek — 2024-03-28

Szanowni Czytelnicy, Drodzy Autorzy i Recenzenci, 5 stycznia 2024 r. Uchwałą Rady Instytutu Kulturoznawstwa i Dziennikarstwa Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie zostałem powołany na stanowisko redaktora naczelnego Perspektyw Kultury. Decyzję o powierzeniu mi tej zaszczytnej i odpowiedzialnej roli przyjąłem z wielką radością i poczuciem głębokiej satysfakcji. Mam przy tym świadomość, że kierowanie czasopismem o prestiżowym i ugruntowanym w świecie akademickim tytule świadczy o ogromnym zaufaniu, jakim zostałem obdarzony. Wszystkim członkom Rady Instytutu bardzo dziękuję za oddany na mnie głos i zapewniam, że zrobię wszystko, aby kontynuować piękną tradycję czasopisma, które przez niespełna piętnaście lat swojego istnienia wniosło niebagatelny wkład przede wszystkim do nauk o kulturze i religii, ale także do innych dyscyplin nauk humanistycznych, m.in. historii, literaturoznawstwa, polonistyki, sztuki czy antropologii kulturowej.

O kulturze mediów i mediach w kulturze

Jarosław Kinal — 2024-03-28

Determinizm technologiczny zmienił zarówno zwyczaje, jak i rytuały komunikacyjne większej części społeczeństw. Przenikanie sfery wirtualnej i realnej nie tylko przyśpieszyło obieg informacji, ale również wpłynęło na jej percepcję, modele funkcjonalne i schematy działań. Dominująca rola mediów i urządzeń medialnych we współczesnym świecie, zapewniająca pewne spectrum możliwości, znacząco uzależniła użytkowników od urządzeń i dostępu do mediów. W tym numerze „Perspektyw Kultury” autorzy zastanawiają się nie tylko nad rolą mediów we współczesnych rytuałach komunikacyjno-kulturowych, ale również prezentują mediasferę jako platformę do transmisji kultury i wartości. Przedstawiają interdycyplinarne opracowania naukowe z zakresu następujących dyscyplin naukowych: nauki o kulturze i religii, nauki o komunikacji społecznej i mediach, historia, pedagogika, nauki socjologiczne oraz ekonomia.

Kultura partycypacji a media

Jarosław Kinal — 2024-01-17

Celem artykułu jest prezentacja badań na grupie 284 młodych (do 35. roku życia), aktywnych fizycznie i kulturowo ludzi, którzy w obliczu lockdownu musieli zmienić swoje przyzwyczajenia partycypacji w rytuałach kulturowych i medialnych. Przeprowadzone badanie pozwoliło na ukazanie trwałych trendów zmian, jakie zaszły w świadomości odbiorczej. Badanie przeprowadzono w paradygmacie badań ilościowych techniką webankiety. Uzyskane odpowiedzi miały charakter deklaratywny. Z badań można wywnioskować, że lockdown w znaczący sposób zmienił podejście do serwisów streamingowych, które w dużym stopniu zastąpiły partycypację kinową. Przedstawioną tezę potwierdza przykład 113 osób deklarujących się jako kinomaniacy, tj. osoby, które uczęszczały do kina co najmniej dwa razy w miesiącu i traktowały to wydarzenie jako normalną aktywność; obecnie deklarują mniejszy udział w spektaklach kinowych (jeden raz w miesiącu) oraz wskazują na zwiększenie atrakcyjności tzw. filmów telewizyjnych. Innym przykładem zawartym w tekście jest opis funkcjonowania nowo powstałych grup sąsiedzkich jako alternatywy dla mediów lokalnych. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań mogą posłużyć jako materiał wyjściowy do kolejnych badań prowadzonych przez badaczy z zakresu: humanistyki cyfrowej, nauk o kulturze i religii, pedagogiki medialnej oraz medioznawców badających wpływ mediów na zmiany społeczne.

Strategie doboru źródeł osobowych przez dziennikarzy

Weronika Świerczyńska-Głownia — 2024-02-06

Przedmiot artykułu stanowią strategie doboru źródeł osobowych przez dziennikarzy. Celem jest określenie różnic w sposobach i kryteriach doboru osób reprezentujących tzw. autorytety poznawcze i ekspertów w świetle teorii P. Wilsona. Przeprowadzono badania opierające się na kwestionariuszu ankiety na grupie dziennikarzy związanych z obszarem kultury zatrudnionych w redakcjach radiowych, telewizyjnych oraz serwisach internetowych. W rezultacie przeprowadzonych badań określono ścieżki doboru autorytetów poznawczych i ekspertów na użytek pracy dziennikarskiej oraz wystosowano propozycję udoskonalenia tych procesów.

Kulturotwórcza rola mediów polonijnych

Andrzej Bonusiak — 2024-01-02

W powyższym opracowaniu na wybranych przykładach pokazano rolę mediów polonijnych w działaniach na rzecz kultury polskiej za granicami Polski. Na podstawie przeprowadzonej analizy czterech wybranych tytułów (prasa, radio, internet) pokazano ich działania, omówiono założenia przyświecające redaktorom i uwypuklono rezultaty działalności. Wykazano, że pomimo różnych warunków wynikających z odmienności czasu i przestrzeni, w których media funkcjonowały, ich podstawowy cel działalności pozostawał taki sam. Było i jest nim przeciwstawianie się depolonizacji środowisk polonijnych i polskich na świecie, walka z akulturacją.

Transformacja systemowa a postkomunistyczne społeczeństwo

Paweł Grata — 2023-11-19

Artykuł analizuje stosunek polskiego społeczeństwa do procesów prywatyzacji i reprywatyzacji w gospodarce, nieodłącznie związanych z przejściem z gospodarki kolektywistyczno-planowej do systemu kapitalistycznej gospodarki mieszanej. Autorzy tekstu odpowiadają na pytanie, w jaki sposób procesy upowszechniania własności prywatnej (prywatyzacji we wszystkich jej formach) oraz zwrotu własności znacjonalizowanej przez komunistów po wojnie (reprywatyzacja) były przyjmowane przez wchodzące w sposób nieświadomy w transformację, a następnie coraz lepiej poznające zasady funkcjonowania gospodarki rynkowej polskie społeczeństwo. Z artykułu wynika, iż prywatyzacja i reprywatyzacja odbierane były przez obywateli w omawianym okresie ambiwalentnie. Prywatyzacja, jako proces obiektywnie widoczny i mogący stać się przedmiotem ocen wynikających z jej przebiegu, w pierwszych miesiącach transformacji była przyjmowana pozytywnie. Z czasem oceny te stały się w przeważającej części negatywne, co wynikało z wielu niekorzystnych zjawisk z prywatyzacją się kojarzących. Dopiero gdy podstawowe procesy prywatyzacyjne zostały zakończone, a społeczeństwo przestało być bombardowane doniesieniami o nieprawidłowościach i aferach z nimi związanych, ich ocena stała się ponownie bardziej pozytywna. W sposób zbliżony, mimo braku systemowego rozwiązania kwestii reprywatyzacji, kształtowały się poglądy opinii publicznej na problem zwrotu znacjonalizowanej własności dawnych właścicielom bądź ich spadkobiercom. Dość stabilne poparcie dla takiego rozwiązania widoczne w ostatniej dekadzie XX w. przerodziło się później w przewagę przeciwników reprywatyzacji. Mimo zatem powszechnie dostrzeganego powodzenia transformacji w Polsce opinia publiczna raczej sceptycznie oceniała niezbędne z punktu widzenia tego sukcesu zmiany własnościowe, traktując je raczej jako zło konieczne, a nie integralną część składową procesu przemian.

Odpowiednie dać rzeczy… imię

Agnieszka Myszka — 2024-01-02

Artykuł rozwija filozofię „zwrotu ku rzeczom”, obecną w dyskursie naukowym od początku stulecia. Jednym z przejawów antropomorfizowania rzeczy jest nadawanie im imion jednostkowych. W artykule analizowano przyczyny powstawania takich nazw, pokazano ich przykłady (imiona samochodów, zabawek, komputerów, instrumentów muzycznych i sprzętu AGD), omówiono motywację nazewniczą (zależną od typu desygnatu), przeanalizowano środki językowe wykorzystywane do ich tworzenia. Imiona nadawane rzeczom łączy to, że są nieoficjalne, jednodesygnatowe, silnie nacechowane emocjonalnie. Ich tworzywem genetycznym najczęściej są imiona osobowe, ale mogą one być tworzone również od apelatywów i innych klas nazw własnych. Główną funkcją tych onimów nie jest desygnacja, ale wyrażanie emocji.

Międzykulturowe otwarcie komunikacyjne

Agnieszka Legut — 2024-02-06

Prezentowany tekst daje wgląd w wyniki pierwszego etapu badań, które przeprowadzono w okresie od kwietnia do grudnia 2021 r. wśród gminnych (krakowskich) instytucji kultury. Autorki, opierając się na koncepcji międzykulturowego otwarcia instytucji, analizując materiały zastane, proponują typologię, w której uwidaczniają się podmioty 1) otwarte na wielokulturowość, 2) budujące mosty oraz 3) kalibrujące swoje działania włączające tak, aby uwzględnić lokalny wymiar wielokulturowości, czyli obecność Nowych Krakowian. Autorki rekonstruują obraz Krakowa, jego instytucji kultury i stanu komunikacji (w perspektywie otwarcia wielokulturowego), jakiego już nie ma, a jednocześnie, który to (nieistniejący już) obraz może stanowić istotny punkt odniesienia dla bieżących badań medioznawczych, kulturoznawczych i innych.

System odpowiedzialności mediów jako element systemu społecznego oraz dziennikarskiej kultury

Paweł Urbaniak — 2023-10-23

Systemy odpowiedzialności mediów to wszelkie środki pozarządowe, które są stosowane w celu czynienia mediów bardziej odpowiedzialnymi wobec odbiorców. Są one elementami szerszego systemu społecznego, a także kultury dziennikarskiej. Od ich uwarunkowań i specyfiki w znacznym stopniu zależy poziom ich efektywności, czyli rzeczywistego wywierania wpływu na zachowania dziennikarzy. Artykuł stanowi próbę przedstawienia uwarunkowań skuteczności tak całego systemu odpowiedzialności mediów w systemie medialnym, jak i poszczególnych jego elementów poprzez osadzenie rozważań w dwóch koncepcjach teoretycznych: w modelu homo agens-institutionalist oraz ekonomicznej teorii dziennikarstwa. W kontekście pierwszej z nich autor tekstu dochodzi do konkluzji, że proces kształtowania systemów odpowiedzialności mediów wymaga czasu i znacznie bardziej efektywne są systemy w krajach o długiej tradycji samoregulacji mediów, w których poszczególne ich elementy uległy zarówno instytucjonalizacji, jak i internalizacji, a tym samym względnie powszechnej akceptacji przez środowisko dziennikarskie. W kontekście drugiej z koncepcji natomiast autor dowodzi, że największą skutecznością charakteryzują się te elementy systemu odpowiedzialności mediów, które mają siłę oddziaływania na indywidualny interes dziennikarza, ten bowiem kieruje się w swoich zawodowych działaniach wysokim poziomem zarówno racjonalności, jak i troski o własne korzyści.

Znaczenia usytuowane w kontekście rozproszonym

Ewa Solska — 2024-02-06

Postprawda analizowana jest jako fenomen kulturowy i forma dyspozytywu, wraz z postulatem aktualnego diagnozowania jego wielostronnej obecności, szczególnie w przestrzeni nowych mediów i nowych technologii. Omawia się przy tym historyczne i obecne konteksty znaczeniowe oraz obszary użytkowania tego konceptu, rozpatrując stwierdzenie stanowiące główny trop w historii kulturowej zjawiska postprawdy, iż jest to wątek długiego trwania w dziejach cywilizacji struktur politycznych, technonauki i więziotwórczej mocy mitu zarządzanej przez specjalistów technik perswazji, zaś nowe są tu tylko nowe media. W tym kontekście określa się najbliższy rodzaj medialnej polityki postprawdy, której różnicę gatunkową stanowią nowe technologie dezinformacji i podważania zaufania wobec nauki. Postawione na koniec pytania kantowskie: co można wiedzieć, co należy czynić i czego się spodziewać, są już częścią odpowiedzi w radzeniu sobie z „reżimem postprawdy”, zawartej w równaniu: kondycja wiedzy współczesnego człowieka = nowe media i nowe technologie, które stwarzając problem, dostarczają też sposobów jego rozwiązania.

Miasto historyczne wobec problemów, kryzysów i wyzwań

Andrzej Laskowski — 2023-10-28

Tekst wprowadza w problematykę zbioru artykułów napisanych przez członków interdyscyplinarnego zespołu badawczego Katedry Historii Gospodarczej i Społecznej Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, jednostki należącej do sieci Katedr UNESCO. Badacze ci, wywodzący się z różnych środowisk (ekonomiści, historycy sztuki, historyk, architekt) i operujący z tego tytułu zróżnicowanym warsztatem badawczym, z różnych, właściwych swojemu merytorycznemu przygotowaniu perspektyw spojrzeli na zagadnienie miasta historycznego mierzącego się – w przeszłości lub obecnie – z różnej natury problemami. Szukali przy tym odpowiedzi na pytanie, jaki był poziom rezyliencji miast historycznych w badanych okolicznościach i jakie wyciągnięto z nich wnioski na przyszłość.

Miasto historyczne czy miasto dziedzictwa?

Jacek Purchla — 2023-12-30

Miasta historyczne to szczególny rozdział naszego dziedzictwa, gdzie przeszłość determinuje współczesny rozwój. Nie przypadkiem też miasta historyczne stanowią dziś nieomal 1/3 listy światowego dziedzictwa UNESCO. Miasto to jednak nie tylko idea i forma, ale także funkcja i proces. Miasto to przede wszystkim żywy organizm. Miarą rozwoju miast jest szybkość i złożoność zmiany, jaką przechodzą. Współczesne procesy urbanizacyjne charakteryzuje niespotykana wcześniej dynamika i skala wzrostu. Jeśli już dzisiaj 80% populacji miast to przybysze, to jedyne, co integruje mieszkańców, to miejsce, nie ludzie! Dziedzictwo to ludzie – dziedzictwo to my obywatele: jego twórcy, interpretatorzy i użytkownicy. W tym tkwi główna rola kapitału społecznego zarówno w dynamicznym procesie kreacji i reinterpretacji dziedzictwa, jak i skutecznej jego ochronie. Istotą nowej filozofii ochrony miast historycznych winno być dzisiaj harmonijne wykorzystanie dziedzictwa jako potencjału prorozwojowego. Dziś bowiem nie ulega wątpliwości, iż nie tylko istotą kultury jest rozwój, ale i kultura jest czynnikiem rozwoju.

Doświadczenia kryzysowe miast polskich od XVI do początku XX wieku

Piotr Miodunka — 2024-01-12

W artykule zostały naszkicowane historyczne doświadczenia miast ziem polskich związane z pożarami i wybranymi epidemiami chorób zakaźnych. Szczególną uwagę zwrócono na działania władz miejskich związane z zapobieganiem wspomnianym klęskom w przyszłości, a więc na problem kumulowania doświadczeń w celu zwiększenia odporności na kryzysy.

Szpetne czy piękne?

Andrzej Laskowski — 2024-02-02

W Galicji, największym z krajów koronnych monarchii Habsburgów, miasta charakteryzowano jako siedliska kurzu, błota i nieprzyjemnych zapachów. Zmiana tej sytuacji stała się jednym z głównych problemów do rozwiązania przez władze samorządowe, których reaktywacja w 1867 r. rozpoczęła erę autonomiczną Galicji, trwającą aż do I wojny światowej. Najważniejszym aktem prawnym w zakresie kreowania ładu budowlanego w Galicji stały się ustawy budowlane uchwalone dla różnych grup miast, w zależności od ich wielkości. Jednakże część środowiska architektonicznego była świadoma, że ukształtowanie miast przyjaznych mieszkańcom i pięknych wymaga znacznie więcej wysiłku i zależy również od regulacji prawnych dotyczących kształtowania miejskiej przestrzeni. Stąd niektórzy z architektów dążyli do uchwalenia takich ogólnych regulacji prawnych, które zmusiłyby władze lokalne do sporządzania na zarządzanym przez nie obszarze specjalnych planów, zwanych regulacyjnymi. W tym samym czasie troska o przestrzeń miejską stała się jednym z głównych celów dla lokalnych organizacji społecznych noszących nazwę Towarzystwo Upiększenia Miasta, zakładanych w szczególności przez miejscową inteligencję i wzorujących się na organizacjach i indywidualnościach stawiających sobie podobne cele, aktywnych w Europie i na świecie. W efekcie tej mody niemal każde miasto w Galicji starało się mieć taką organizację u siebie, by zajmowała się ulepszaniem przestrzeni miejskiej, np. poprzez zakładanie terenów zielonych, sadzenie drzew, wznoszenie pomników dla bohaterów narodowych itp. Nawet jeśli rezultaty tych wszystkich wysiłków były ograniczone, to sama idea, jaka im przyświecała, spotykała się z powszechną aprobatą.

Polskie miasta historyczne wobec wyzwań okresu powojennego

Rafał Matyja — 2024-02-01

Tekst analizuje losy polskich miast historycznych w epoce powojennej, ze szczególnym uwzględnieniem procesów odbudowy i współczesnej rewitalizacji miast. Badaniu poddano ośrodki wskazane w państwowym rejestrze zabytków jako objęte ochroną obszarów miejskich i przeanalizowano zmiany liczby ludności i statusu administracyjnego. Wyraźnie podkreślono też znaczenie procesów industrializacji, szczególnie dużych inwestycji przemysłowych i górniczych, dla wzrostu liczby mieszkańców oraz zmiany charakteru miasta historycznego. Przedstawiono też różne czynniki określające ideologiczny charakter odbudowy, a także znaczenie programów rewitalizacji dla przekształceń miejskich przestrzeni zabytkowych. Pokazano, iż każdy z omawianych procesów przekształca i reinterpretuje te obszary w duchu panujących systemów przekonań i nie daje się zredukować do jednego wymiaru ideologicznego (np. komunizmu). Istotnym elementem wpływającym na kształt przestrzeni zabytkowych jest też dostępność zasobów, ograniczająca znaczenie czynników ideologicznych lub wpływająca na charakter rewitalizacji i prowadząca do turystyfikacji lub gentryfikacji tych obszarów.

Pustka w sercu miasta dziedzictwa

Michał Wiśniewski — 2024-01-30

W ostatnich trzech dekadach Kraków był świadkiem gwałtownego rozwoju usług turystycznych. Szybki wzrost liczby osób odwiedzających miasto szedł w parze z równie szybkim wzrostem liczby hoteli, lokali najmu krótkoterminowego oraz lokali gastronomicznych. Turystyczne funkcje Krakowa wzmacniał rozwój sektora kultury w duchu parków rozrywki. Wymienione zjawiska doprowadziły do wielu strukturalnych zmian w przestrzeni historycznego centrum miasta. Jedna z nich to drastyczny spadek liczby mieszkańców. Celem artykułu jest analiza kolejnych zmian, które doprowadziły do takiego stanu.

Rezyliencja miast i sektor kultury

Joanna Sanetra-Szeliga — 2024-01-02

Istotną cechą współczesnego miasta jest rezyliencja rozumiana jako zdolność do odpowiedniego reagowania na szoki, zakłócenia i perturbacje, tj. umiejętność utrzymania bądź powrotu do założonego funkcjonowania albo szybkiej adaptacji do sytuacji poprzez transformację. By odpowiednio przygotować się na współczesne wyzwania, miasta powinny wykorzystywać dostępne zasoby endogeniczne. Jednym z nich, wciąż niedostatecznie docenianym, jest sektor kultury i jego działania. Celem artykułu jest pokazanie, że kultura może być ważnym elementem budowania miejskiej rezyliencji. na podstawie szerokich badań literaturowych zaprezentowane zostają przykłady wykorzystania kultury na rzecz tworzenia rezyliencji społecznej, ekonomicznej i środowiskowej. Potwierdzają one potencjał, który miasto może wykorzystać w budowaniu swojej odporności.

Organizacje pozarządowe na rzecz budowania rezyliencji miejskich przestrzeni dziedzictwa

Dominika Hołuj — 2023-12-30

W artykule przedstawiono wyniki analizy działań organizacji pożytku publicznego w zakresie aktywności budujących rezyliencję przestrzeni dziedzictwa w polskich miastach w latach 2019–2021. Zidentyfikowano rodzaje tych działań, ustalając, że OPP w szczególności podejmują działania strażnicze, prewencyjne, reaktywne, wspierając potencjał adaptacyjny obiektów i przestrzeni dziedzictwa do współczesnych potrzeb i przywracając pamięć miejsc. Wyraźnie rysuje się korelacja pomiędzy kierunkami działania OPP a brakami kompetencyjnymi, kadrowymi czy organizacyjnymi publicznych instytucji formalnie odpowiedzialnych za ochronę dziedzictwa i zrównoważone włączanie go w rozwój społeczno-gospodarczy.

Raportowanie niefinansowe

Beata Domańska-Szaruga — 2023-08-25

Celem artykułu jest przegląd najważniejszych standardów i regulacji prawnych w zakresie raportowania niefinansowego oraz zbadanie sposobów i standardów raportowania stosowanych przez spółki energetyczne notowane na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Autorki wykorzystały desk research, analizę danych źródłowych oraz metodę formalno-prawną. Wyniki badań wskazują, że przedsiębiorstwa sektora energetycznego w Polsce, których reprezentacją są spółki z indeksu WIG-energia na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie, stosują bardzo zróżnicowane standardy raportowania, zaś część z nich nie przedstawia informacji o działalności w obszarze społecznym czy środowiskowym. Nowe przepisy prawa UE w sprawie ujawniania informacji niefinansowych wprowadzą dla wielu firm obowiązek raportowania niefinansowego według jednolitych standardów.

Postać św. Teresy z Ávila jako inspiracja dla artystów

Marek Skrukwa — 2023-09-28

Św. Teresa z Ávila, mistyczka, doktor Kościoła, kobieta niezwykła, osoba czynu i kontemplacji, reformatorka zakonu karmelitańskiego, przez wieki w sposób niesłabnący oddziałuje na kolejne pokolenia, co znalazło odzwierciedlenie nie tylko w refleksji teologicznej, ale i wpłynęło znacząco na wyobraźnię artystów. W artykule przedstawione zostały dzieła inspirowane postacią św. Teresy z różnych dziedzin sztuki: malarstwa, rzeźby, filmu, fotografii czy muzyki. Szczególne miejsce zajmuje bliższe omówienie jednego z motetów okolicznościowych M.-A. Charpentiera: Pour Sainte Thérèse. Przeprowadzone analizy dowodzą, że za sprawą artystycznej twórczości możemy kontemplować dzieło św. Teresy odkrywane w nowych kontekstach historycznych, do czego zachęca m.in. Sobór Watykański II w swojej koncepcji aggiornamento polegającej na dostosowaniu Kościoła do przemian współczesnego świata.

Utwory literackie w lwowskim „Wieku Młodym” (1893–1904)

Piotr Borek — 2023-11-28

Przeprowadzono analizę ilościową i jakościową utworów literackich publikowanych w „Wieku Młodym” – lwowskim piśmie dla dzieci i młodzieży z przełomu XIX i XX w. Ustalono, że około 180 czynnych autorów pochodziło nie tylko z Galicji, ale także z innych zaborów lub przebywało na emigracji. Publikowana literatura cechowała się dużym zróżnicowaniem gatunkowym (powieści, opowiadania, wiersze, utwory dramatyczne). „Wiek Młody” miał wymowę patriotyczną. Dominowały w nim tematy wychowawcze i historyczne, często nawiązujące do aktualnych wydarzeń. Czasopismo realizowało funkcje inicjacji literackiej, edukacyjną i wychowawczą, dostarczając młodym czytelnikom różnorodnych wypowiedzi literackich w konwencji pozytywistycznej.

Witolorauda Józefa Ignacego Kraszewskiego w twórczości Stanisława Moniuszki

Agata Magdziak — 2023-02-25

Artykuł poświęcony jest analizie metod adaptacji artystycznej Witoldoraudy Józefa Ignacego Kraszewskiego przez Stanisława Moniuszkę w kantatach mitologicznych Milda, Nijoła i Krumine, a także opisowi związków słowa i muzyki w utworach Moniuszki inspirowanych tą epopeją Kraszewskiego. Na podstawie korespondencji oraz tekstów publicystycznych obydwu twórców omówione zostały kulisy ich współpracy, a także Moniuszkowska wizja sztuki (zwłaszcza muzyki i literatury oraz związków między nimi). Wykorzystane w badaniach źródła są świadectwem stosunku kompozytora do muzycznych opracowań wielkiej poezji, a nawet zawierają jego deklaracje programowe w tym zakresie. Prócz próby zobrazowania konkretnych, retorycznych związków dźwięków ze słowem w opisywanej parze dzieł artykuł zawiera analizę sposobu, w jaki „litewskość” literackiej fantazji Kraszewskiego została oddana w muzyce związanego z Wileńszczyzną Moniuszki. Wnioski płynące z analiz pozwoliły dookreślić i pogłębić rozumienie osobowości twórczej Stanisława Moniuszki, a także są przykładem realizacji idei powinowactwa sztuk w okresie polskiego romantyzmu.

Obraz psychopaty we współczesnej kulturze a wiedza naukowa na temat psychopatii

Krzysztof Nowakowski — 2023-11-19

Jednym z podstawowych źródeł kształtujących społeczną percepcję zaburzeń psychicznych jest kultura. Sposób, w jaki osoby z zaburzeniami psychicznymi przedstawiane są w mediach, telewizji, filmie czy popkulturze, znajduje swoje odbicie w obiegowych przekonaniach i społecznych postawach wobec tynichch osób. Do zaburzeń, z których kulturowym obrazem najczęściej spotyka się masowy odbiorca, niewątpliwie należy psychopatia. W niniejszym artykule podjęto się poszukiwania odpowiedzi na pytanie, w jakim stopniu wizerunek psychopaty obecny we współczesnej kulturze pokrywa się z perspektywą naukową i badaniami nad osobowością psychopatyczną. Analizę oparto na przeglądzie badań weryfikujących ten związek. Wskazano również na problematykę wpływu kultury na tworzenie się wiedzy potocznej na temat psychopatii. Wnioski płynące z przeprowadzonej analizy mogą się okazać przydatne zarówno w rozważaniach nad relacją nauka-media-społeczeństwo, jak i stanowić inspirację do dalszych poszukiwań badawczych dotyczących specyfiki obrazu osobowości psychopatycznej, którego nośnikiem jest kultura.

Wyzwanie czy szansa?

Barbara Pabian — 2023-09-10

Kraje i regiony świata różnią się między sobą nie tylko dostrzegalną gołym okiem kulturą materialną i obyczajową, ale także zakorzenionymi w historii takimi elementami, jak: poczucie tożsamości, instytucje oraz wartości. Elementy tożsamości (język, religia) oraz sfera instytucji (prawo, organizacje, ustawy) są dla osób z zewnątrz (obcych) dostrzegalne, natomiast wartości są podstawą dysonansów na tle kulturowym. Dla osób nieświadomych różnic kulturowych kontakt z osobami pochodzącymi z innych krajów może być nie tylko źródłem satysfakcji, lecz także niezadowolenia, rozgoryczenia, a w skrajnym przypadku – szoku kulturowego. Jednym ze sposobów na uniknięcie zakłóceń w sferze sprawności międzykulturowej komunikacji interpersonalnej jest wypracowanie umiejętności rozpoznawania wymiarów kultury oraz praktycznego rozwiązywania problemów poprzez godzenie ze sobą odmiennych wartości kulturowych, które dotyczą wzajemnych relacji, form komunikacji czy formalności. Celem artykułu jest przekazanie wiedzy na temat różnic kulturowych między Polską a Ukrainą w aspekcie teorii wymiarów kultury. Znajomość tych różnic powinna się przyczynić do niwelowania ewentualnych barier, które najczęściej wynikają z generalizowania i stereotypizacji. Niniejsze opracowanie wpisuje się w naukowy dyskurs podejmowany w literaturze na temat wielokulturowości oraz różnic kulturowych. Temat jest aktualny w obecnej sytuacji napływu społeczności ukraińskiej do naszego kraju. W badaniach zastosowano niereaktywną metodę krytyczną analizy literatury oraz metodę jakościową, na którą składały się wywiady kierowane dotyczące preferencji oraz zachowań ukraińskiej młodzieży. Badania jakościowe przeprowadzono jeszcze przed wybuchem pandemii COVID-19 oraz wojny na Ukrainie, podczas wielokrotnych pobytów naukowo-dydaktycznych autorów razem i osobno na Ukrainie, w tym także w ramach umowy o współpracy naukowo-badawczej i dydaktycznej, podpisanej na podstawie pozytywnej opinii Senackiej Komisji ds. Współpracy Międzynarodowej między Uniwersytetem Ekonomicznym w Katowicach a Ternopil Volodymyr Hnatiuk National Pedagogical University. Współautorka artykułu jest opiekunem tej współpracy.

Dyplomata Wazów wobec kobiet na dworach hiszpańskich – przypadek czy różnice kulturowo-społeczne?

Matylda Urjasz-Raczko — 2023-12-09

Badania porównujące kulturę polityczną Zachodu i Rzeczypospolitej wykazały duże odmienności. Wskazuje na nie także praktyka postępowania długoletniego dyplomaty polskich Wazów, Stanisława Mąkowskiego, który przebywał na dworach hiszpańskich w Madrycie i w Neapolu w latach 1627–1655. Zabiegał przede wszystkim o tzw. sumy neapolitańskie. Można jednak postawić pytanie, czy jego zrozumienie funkcjonowania dworów hiszpańskich i przyjęta strategia działania były adekwatne do miejscowej specyfiki. Uwzględnienie kobiet dworu w strategii dyplomatycznej może służyć za swoisty barometr tej kwestii. Dyplomata nie miał łatwego zadania, z jednej strony musiał rozpoznać i działać wśród odmiennego od znanego sobie świata dworów hiszpańskich, z drugiej miał swego mocodawcę w Rzeczypospolitej, którego musiał przekonać do adekwatności podejmowanych przez siebie środków.

Strój w środowisku akademickim – od czapki studenckiej po rektorskie „gronostaje” na przykładzie Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie

Paweł Jakubiec — 2023-10-22

W pracy przedstawiono szeroki przekrój strojów i insygniów Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie, które swoimi korzeniami sięgają średniowiecza. Omówiono najważniejsze dzieje i zmiany, które zachodziły w użytkowaniu ubiorów akademickich od czasów Uniwersytetu Jagiellońskiego po wytworzenie się samodzielnej wyższej szkoły rolniczej w Krakowie. Autor przedstawił także współczesny wygląd strojów ceremonialnych: rektorskich, prorektorskich, dziekańskich oraz innych używanych na uczelni. W drugiej części omówiono tradycje stroju studenckiego, w tym czapki akademickiej, oraz współczesne stroje używane przez zespoły artystyczne budujące życie kulturalne w środowisku URK. W podsumowaniu zawarto wnioski dotyczące tego, jakie funkcje pełnią ubiory akademickie i jaka jest ich rola w działaniu krakowskiej wyższej uczelni rolniczej współcześnie.

Nazwy kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej

Tomasz Jelonek — 2022-11-24

Głównym celem niniejszego artykułu jest próba charakterystyki funkcjonujących w polszczyźnie mówionej nazw kapliczek i krzyży przydrożnych. Materiał badawczy stanowi ponad 60 określeń małych obiektów architektury sakralnej, które zgromadzono w latach 2021–2022 podczas prowadzenia rozmów z najstarszym i średnim pokoleniem mieszkańców Truskolas i wsi okolicznych w gminie Wręczyca Wielka, w powiecie kłobuckim (województwo śląskie). Do analizy wspomnianej grupy nazw własnych włączono również różnego rodzaju dane etnograficzne, np. podania, przekazy, historie i legendy.

W pierwszej części artykułu przedstawiono założenia metodologiczne oraz stań badań. Przybliżono również specyfikę funkcjonowania kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej (np. motywacje fundacji, wygląd, kontekst floralny). W drugiej części tekstu skupiono się na analizie nazw małych form architektury sakralnej. Stwierdzono, że najliczniejszą grupę propriów stanowią określenia kapliczek i krzyży utrwalające dane na temat lokalizacji względem innych obiektów. Ponadto pojawiają się motywacje związane z historią regionu, dawnymi mieszkańcami lub fundatorami form sakralnych. Niewielka liczba nazw utrwala także patronów kapliczek.

Nazwy małych obiektów architektury sakralnej nie mają charakteru oficjalnego, funkcjonują głównie w polszczyźnie mówionej. Charakterystycznym zjawiskiem dla omawianej grupy propriów jest występowanie dubletów nazwowych. Podstawowa funkcja nazw kapliczek i krzyży polega na identyfikacji form małej architektury sakralnej. Ponadto mogą one w prosty sposób lokalizować, upamiętniać lub informować o specyfice obiektu.

Dotyk kobiety

Małgorzata Sobczyk — 2023-06-03

Celem niniejszego artykułu jest interpretacja postaci starszej kobiety ukazanej na japońskich przedstawieniach parinirwany przy stopach Buddy (ze szczególnym uwzględnieniem wersji z Myōhō-ji oraz jej kontynuacji). Jak wykazał przegląd chińskich przekładów sutr, za potencjalne źródło inspiracji posłużyło tu piśmiennictwo hinajany, z którego japońska tradycja buddyjska przejęła przekonanie o kalających właściwościach kobiecego dotyku. Następnie, w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie, jakie treści wnosi obecność staruszki na graficznych przedstawieniach parinirwany, posłużono się wybraną literaturą buddyjską podejmującą ten motyw. W toku analizy wykazano, że jej rola polegała na sprowokowaniu dyskusji pomiędzy Mahākāśyapą a Ānandą o miejscu kobiet w gronie uczniów Buddy – świeckich, na przykładzie jej samej, oraz duchownych, na przykładzie pierwszej mniszki Gautami.

Motyw kołtuna polskiego w Zielonych dzieciach Olgi Tokarczuk

Renata Bizek-Tatara — 2023-10-18

Niniejszy artykuł koncentruje się na motywie kołtuna polskiego i jego funkcjach – mimetycznej, diegetycznej i ideologicznej – w opowiadaniu Zielone dzieci Olgi Tokarczuk. Jego przedstawienie w tekście jest zgodne z wiedzą o tym zjawisku w XVII w.: dla jednych był on skutkiem braku higieny, dla innych chorobą wywołaną przez siły nadprzyrodzone. Powiązany z zielonymi dziećmi z nieznanej krainy i obdarzony magicznymi mocami, kieruje narrację historyczną w stronę cudowności i fantastyki, tworząc nową formę literacką – opowiadanie bizarne. Pisarka wykorzystuje motyw także do rozważań na temat inności i swojej ekocentrycznej koncepcji świata.

Myśliciel w zadżumionym mieście

Bogumił Strączek — 2024-01-17

Dla Nicolla Machiavellego sztuka rządzenia państwem podobna była do sztuki lekarskiej. Polegała na skutecznej profilaktyce w czasach prosperity i uzdrawiających, czasem wręcz brutalnych interwencjach w momentach kryzysu. Władca powinien być jak lekarz ciała politycznego, które każdego dnia zagrożone jest śmiertelnymi chorobami – dżumą, buntem, nieporządkiem, zniewoleniem, demagogią, dekadencją. Medycyna i polityka zazębiają się w wielu punktach machiawelicznego dyskursu, tworząc specyficzne imaginarium, przez które przenikają lęki i traumy pokoleń żyjących w ciągłym zagrożeniu powrotem dżumy. Wydawałoby się więc, że filozofię Machiavellego można odczytywać jako przypadek polityczno-medycznego projektu, będącego odpowiedzią na kryzys spowodowany zarazą, rzeczywistą i metaforyczną. Tymczasem w pismach tego kontrowersyjnego myśliciela mamy także do czynienia z formą pastiszu mającego na celu parodystyczne przedstawienie nie tylko rzeczywistości zarazy, ale także literatury, która o niej opowiada. Dychotomia dyskursów sięgająca samej istoty corpus machiavellicum często prowadziła komentatorów do wniosku, iż istnieje pewien kłopotliwy rozłam między Machiavellim ojcem obiektywnej nauki politycznej wzorowanej na naukach medycznych a Machiavellim artystą, twórcą subiektywnych i fikcyjnych światów literackich. Ta pozorna sprzeczność może jednak zostać łatwo przekształcona w bardziej spójny portret Machiavellego jako myśliciela, dla którego przewodnim motywem jest refleksja nad kondycją człowieka stojącego w obliczu katastrofy. Jedno i drugie podejście odpowiada duchowi renesansowego odradzania się po zarazie, przeciwdziałającego rezygnacji i dążącego do regeneracji społeczeństwa.

Powstanie, status i znaczenie społeczności żydowskiej w Państwie Środka według relacji polskiego jezuity Tomasza Szpota Dunina zawartych w dziele Historiae Sinarum imperii

Janusz Janusz Smołucha — 2024-03-28

W artykule poruszona jest kwestia powstania, statusu i znaczenia społeczności żydowskiej w Chinach, z którą zetknęli się w czasie swojej działalności w epoce nowożytnej misjonarze jezuiccy. Główny materiał badawczy zaczerpnięty został z relacji polskiego jezuity Tomasza Szpota Dunina w jego dziele Historiae Sinarum imperii. Tekst koncentruje się na spotkaniach jezuickich misjonarzy z różnymi grupami etnicznymi i narodowymi w Chinach XVI i XVII w. Autor opisał pochodzenie społeczności żydowskiej, przypuszczalnie przybyłej do Chin na początku wieków średnich drogą morską wraz z muzułmańskimi handlarzami, ich osiedlenie się w dużych ośrodkach miejskich oraz integrację z chińskim społeczeństwem. Treść artykułu uzupełniona została o fragment relacji Matteo Ricciego ze spotkania z przedstawicielem społeczności żydowskiej z miasta Kaifeng, która została przedstawiona w analizowanym dziele Tomasza Szpota.

„Nieuchronna zmienność świata” albo przebieranki w literaturze tureckiej epoki tanzimatu

Sylwia Filipowska — 2024-02-02

Przedmiotem artykułu jest analiza roli ubioru we wczesnych utworach literatury tureckiej epoki tanzimatu. Szczególną uwagę zwrócono na motyw przebierania się kobiety za mężczyznę i odwrotnie. Przykłady takiego motywu można znaleźć w dwóch dziełach wybitnych literatów tej epoki: w powieści Şemsettina Samiego Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat i w dramacie Namıka Kemala Vatan yahut Silistre. W części wprowadzającej przedstawiono epokę reform (II połowa XIX w.), następnie scharakteryzowano literaturę tego okresu, podkreślając istotną rolę ubiorów w fabule utworów. Kolejna część zawiera krótkie biogramy, a w następnej omówione zostały wątki związane z przebieraniem się. W powieści Taaşşuk-ı Talat ve Fitnat (Miłość Talata i Fitnat) tytułowy bohater Talat, ryzykując swoje dobre imię, przebiera się za kobietę, aby móc wejść do domu ukochanej dziewczyny. W dramacie Vatan yahut Silistre (Ojczyzna albo Silistra) Zekiye zakłada męski strój, aby pójść za ukochanym, który wyruszył na wojnę. Akcja toczy się w czasie wojny krymskiej. Obydwa utwory są wołaniem o większą swobodę kontaktów między kochającymi się ludźmi.

Recenzja Seeber, H.U. (2022). Idylle und Geschichte.

Sylwia Janina Wojciechowska — 2023-10-28

Sielanka, idylla, tryb pastoralny należą dziś do kręgu pojęć literackich i kulturowych, które mimo wielowiekowej tradycji oraz ugruntowanej krytyki koncepcyjnie tak ściśle się przenikają, iż bez wcześniejszego choćby pobieżnego zapoznania się z literaturą przedmiotu mogą przysparzać niejakich trudności w zakresie wyznaczników formalnych[1]. Opublikowana w 2022 r. monografia Profesora Hansa Ulricha Seebera, zatytułowana Idylle und Geschichte. Studien zur europäischen Idylle von Vergil bis zu W.H. Auden [Idylla a historia. Studia nad idyllą w Europie od Wergiliusza do W.H. Audena], jest wartościowym studium poświęconym jednej z wyżej wymienionych kategorii, a mianowicie idylli. Z właściwą sobie błyskotliwością prof. Seeber podejmuje się przeprowadzenia analizy idylli w kontekście referencyjności, co nie tylko wznawia dyskusję nad tą formą wypowiedzi literackiej, ale proponuje rozważenie jej znaczenia jako ważnego medium umożliwiającego wyrażenie opinii wobec kwestii zasadniczych dla społeczeństwa.

Zagadnienie zawiłości terminologicznych w obrębie gatunku oraz trybu omawiam w (Re)Visions of the Pastoral in Selected British and American post-Romantic Fiction (2017, s. 23-41).

Szlachta, B. (red.) (2022). Wielokulturowość

Jarosław Kucharski — 2023-09-28

Wielokulturowość nie jest zjawiskiem nowym. Można rzec, że ludzkość mierzy się z nią od wieków. Z jednej strony podejmowane są próby zrozumienia tego fenomenu, z drugiej, szczególnie wtedy, gdy odmienność kultur prowadzi do napięć – rozwiązania problemu, które mogą doprowadzić do pokojowego (co nie znaczy bezkonfliktowego) współistnienia ludzi identyfikujących się z różnymi wartościami. Oddany do rąk czytelników tom Słowników społecznych podejmuje próbę podjęcia refleksji, rozpoczynając od zagadnień najogólniejszych (hasło: Problem wielokulturowości), poprzez opis odmian wielokulturowości (transkulturowość, religia obywatelska, etniczność i laickość, wielokulturowość w perspektywie katolickiej nauki społecznej) oraz perspektywy badawcze (socjologia wielokulturowości, problematyka prawa, w tym praw człowieka, a wielokulturowość, perspektywy liberalne i konserwatywne) aż do problemów szczegółowych takich jak modele polityk wielokulturowych, zarządzanie wielokulturowością w organizacji oraz cyberprzestrzeni, a także edukacja w społeczeństwach wielokulturowych. Publikacja przedstawia bardzo szerokie spektrum zagadnień. Wypełnia tym samym lukę polegającą na fragmentaryczności dotychczasowych opisów wielokulturowości. Czytelnik otrzymuje zwarty przegląd najważniejszych zagadnień. Prezentowany tom nie jest tylko przedstawieniem problemów, ale przede wszystkim ich dyskusją oraz wskazaniem dalszych problemów i perspektyw badawczych (zgodnie z przyjętym przez redaktorów serii układem problemowym haseł).

Sprawozdanie z konferencji „Chrześcijański Orient. Nieodkryte dziedzictwo ludzkości” zorganizowanej przez Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego w dniach 9–13 października 2023 roku

Krzysztof Homa — 2024-03-28

Konferencja odbywała się pod patronatem honorowym kardynała Kurta Kocha, biskupa Andrzeja Czai, biskupa Rami Flaviano Al-Kabalana, apostolskiego wizytatora syro-katolików w Europie Zachodniej, a także ministra edukacji i nauki, prof. Przemysława Czarnka. Składała się z dziesięciu sesji połączonych z dyskusjami i wydarzeniami towarzyszącymi. Uczestnikami sesji byli uczeni z różnych kontynentów, a także studenci UO oraz przedstawiciele kościołów chrześcijańskiego Wschodu i Zachodu.