Rocznik Filozoficzny Ignatianum

Wstęp

Sławomir Marchel — 2024-12-27

Kolejny tom „Rocznika Filozoficznego Ignatianum” zawiera w części tematycznej artykuły przygotowane z okazji obchodów jubileuszu 70-lecia Archiwum Państwowego w Opolu, jednej z 33 tego typu instytucji wchodzących w skład sieci polskich archiwów państwowych. Rocznice, których świętowanie rozpoczęło się w 2019 roku w stulecie ogłoszenia Dekretu o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego, są okazją do ponownego spojrzenia na zgromadzone w magazynach bezcenne źródła historyczne. Jubileusz opolskiego archiwum obchodzony w 2023 roku zainspirował badaczy do wdrożenia w życie idei powrotu to źródeł, stąd przedstawione teksty opierają się na analizie archiwaliów i mieszczą się przede wszystkim w szeroko pojmowanym dyskursie o dziejach Śląska.

Introduction

Sławomir Marchel — 2024-12-27

The latest issue of the Ignatianum Philosophical Yearbook includes a thematic section featuring articles prepared to celebrate the 70th anniversary of the State Archives in Opole—one of 33 such institutions within the network of Polish state archives. These anniversaries, which began in 2019 with the centenary of the Decree on the Organization of State Archives and the Protection of Archival Materials issued by Head of State Józef Piłsudski, provide an opportunity to revisit the invaluable historical sources preserved in archival storage. The jubilee of the Opole archives, celebrated in 2023, inspired researchers to embrace the idea of returning to the sources. Consequently, the presented texts are based on archival analysis and are primarily situated within the broadly understood discourse on the history of Silesia.

Słowo o Profesorze Mirosławie Lenarcie

Janusz Smołucha — 2024-12-27

Wiele napisano już o wdzięcznej pamięci, którą otacza się osoby zasłużone. Swoisty bagaż znaczeń, te pomniki wzniesione ze słów, posiadają w odniesieniu do osób jeszcze żyjących. Stąd też, aby uniknąć nieporozumień, niedopowiedzeń i wszelkich innych, mogących się pojawić niedoskonałości, pragniemy mówić o serdecznej i twórczej zarazem pamięci. Serdecznej, ponieważ słowa te dyktują szczere i wzniosłe uczucia wywołane tym, co połączyło nas w przeszłości. Twórczej, z racji planów nadających sens naszej współpracy na przyszłość. Właśnie nadzieje wspólnej, przeżywanej w duchu przyjaźni przyszłości, pozwala nam dedykować ten numer „Rocznika Filozoficznego Ignatianum” Tobie. Czynimy to mając w pamięci pełne sukcesów 12 lat pracy na stanowisku Dyrektora Archiwum Państwowego w Opolu (2012-2023). Cieszymy się, że działalność ta została doceniona, o czym świadczy długa lista nagród i wyróżnień, z których ostatnie nadawane były w 70. rocznicę powstania opolskiego archiwum, co upamiętnia niniejszy zbiór naukowych opracowań.

Zapomniany świat znaczeń

Mirosław Lenart — 2024-12-27

Artykuł ma na celu ukazanie wpływu bogatej symboliki „dzikiego męża”, która została według autora opracowania świadomie użyta jako znaczący i jednocześnie uzupełniający element przekazu treści pochodzącej z pierwszej połowy XV wieku Księgi praw miejskich Głubczyc (Codex Iuris Lubschicensis). Analizowany materiał źródłowy stanowi spisany w języku niemieckim zbiór praw miejskich, sporządzony m.in. na bazie łacińskich odpisów, który oprócz bogatych zdobień posiada liczne sceny figuralne. Ich autorem był Jan z Żytawy, iluminator czynny na Śląsku i we Wrocławiu, który ukończył swoją pracę w końcu 1421 lub na początku 1422 roku. W artykule przedstawiono dotychczasową literaturę naukową dotyczącą manuskryptu, uważanego przez długi czas za zaginiony, oraz wykazano, że dotychczasowe opracowania pomijają warstwę symboliczno-znaczeniową przedstawień figuralnych, dostrzegając w nich niepowiązane z treścią rękopisu drôlerie. Dodatkowo wskazano na obszerny stan badań na temat „dzikiego męża” w kulturze europejskiej, który dotychczas był pomijany przez badaczy pochodzącego z Głubczyc źródła. W opinii autora opracowania Dzicy Mężowie są ważnym elementem wzmacniającym siłę przekazu całości zbioru praw miejskich i wpisują się w charakterystyczne dla epoki powstania rękopisu opozycje, takie jak: wieś – miasto, prawo stanowione – prawo zwyczajowe, chrześcijaństwo – pogaństwo. Przeprowadzone analizy porównawcze prowadzą do wniosku, że w kulturze europejskiej „dzikim mężom” niejednokrotnie przypadało w udziale kierowanie do ludzi nauk moralnych. Byli oni postrzegani jako uosobienie pierwotnego dobra zaklętego w naturze, a żyjąc z nią w harmonii, pozostali zwierciadłem moralnym dla tych wszystkich, którzy nie uznają jeszcze przepisów zawartych w regulacjach prawnych. „Dziki mąż” to zatem strażnik naturalnego prawa, lub też ducha prawa, co zapewne pragnął oddać Jan z Żytawy, iluminator jednego z najcenniejszych dokumentów przechowywanych obecnie w Archiwum Państwowym w Opolu – w aktach miasta Głubczyc (zespół nr 9, sygn. 122).

Cuius regio, eius religio

Maria Leśniowska — 2024-12-27

Głównym celem niniejszego artykułu jest zaprezentowanie najciekawszego dokumentu szlacheckiego przechowywanego w zasobie Archiwum Państwowego w Opolu. Jest to zadanie trudne ze względu na mnogość oraz różnorodną tematykę rękopisów wystawianych przez członków śląskich rodów szlacheckich. Właściciele majątków swoimi pismami regulowali wiele kwestii dotyczących codziennego funkcjonowania poddanych, tj. określali wysokość podatków, nadzorowali sprzedaż ziemi, rozstrzygali spory, potwierdzali testamenty, a nawet poświadczali prawe urodzenie. Dbali również, by zarządzane przez nich ziemie posiadały stosowne przywileje oraz statuty. Oprócz sfery materialnej otaczali troską kwestie związane z wyznawaną religią. Było to szczególnie widoczne w okresie rozwoju ruchu kontrreformacyjnego. Dlatego też w poniższym tekście przedstawiony zostanie dokument Georga III von Oppersdorffa, który bardzo aktywnie działał na polu rekatolizacji ziem śląskich. Prezentowany rękopis jest jedną z kilkunastu jednostek archiwalnych, na podstawie których można zobrazować sytuację ewangelików na terenie Śląska w XVII wieku. Dotychczas nie doczekał się on opracowania, podobnie jak pozostałe wskazane w tekście archiwalia. Analizując dostępną literaturę dotyczącą zarówno historii kontrreformacji na Śląsku, jak i samego miasta Głogówka, zaobserwować można niewielką liczbę wydanych publikacji oraz artykułów. Dlatego też prezentowany materiał stanowić ma zarówno przegląd dokumentów poświęconych losom protestantów na Śląsku, jak i zachętę do dalszego eksplorowania zasobu Archiwum Państwowego w Opolu przez badaczy historii regionu i dziejów rodów śląskich.

Osiemnastowieczny zbiór dramatów jezuickich z Nysy

Sławomir Marchel — 2024-12-27

W niewielkim zbiorze archiwaliów, pozostałych po klasztorze i kolegium jezuickim, które funkcjonowały w Nysie przez blisko półtora wieku, zachował się materiał interesujący ze względu na związek z historią teatru na Śląsku. W rękopiśmiennej księdze znajdujemy bowiem zestawione scenariusze spektakli wystawianych przez uczniów wspomnianego kolegium. W artykule przybliżam kontekst historyczny powstania tego dokumentu oraz jego znaczenie dla badań nad dziejami kultury śląskiej i europejskiej.

Król elekt August III

Tomasz Ciesielski — 2024-12-27

W artykule omówione zostały sprawy organizacyjne, przebieg i znaczenie polityczne pobytu elektora saskiego Fryderyka Augusta w Opolu w dniach 15 grudnia 1733 r. – 3 stycznia 1734 r. Jest to ważny epizod tak w dziejach miasta, jak i Rzeczypospolitej Obojga Narodów, pomijany jednak do tej pory w historiografii. Tymczasem na przełomie 1733 i 1734 r. o wizycie przyszłego króla polskiego w Opolu było stosunkowo głośno w Europie, a notatki informujące o tym publikowane były w prasie wydawanej w Austrii, Rzeszy Niemieckiej, Rosji czy Wielkiej Brytanii. W artykule wykorzystano doniesienia gazetowe, a przede wszystkim relacje z podróży elektora, jego żony Marii Józefy i dworu saskiego, dokumenty logistyczne oraz korespondencję i rachunki przechowywane w archiwach saskich, austriackich oraz w Archiwum Państwowym w Opolu.

Statuty szpitala św. Wojciecha w Opolu – fundamentem działalności placówki

Barbara Sypko — 2024-12-27

Funkcjonowanie każdej instytucji, niezależnie od charakteru jej działalności jest oparte na podstawach prawnych. Z jednej strony jest to prawo ogólnie obowiązujące, wydane przez organy nadrzędne. Z drugiej zaś wewnętrzne przepisy, regulujące funkcjonowanie konkretnej placówki, zazwyczaj wydane są w formie statutu i regulaminu. Takie statuty zostały opracowane przez zarząd Kuratorium szpitala św. Wojciecha w Opolu, najdłużej funkcjonującej placówki zdrowotnej na terenie miasta w XIX i połowy XX w., działającej pod kuratelą parafii Kościoła katolickiego. Zredagowane statuty są interesujące ze względu na fakt, że stanowią w zasadzie jedyne zachowane w zasobie opolskiego archiwum, przepisy dotyczące podstawowych zasad przyjmowania i leczenia pacjentów do Szpitala św. Wojciecha w Opolu. Prezentowane statuty są broszurą wydaną przez drukarnię Raabe z Opola. Oryginał dokumentu powstał najpewniej w formie rękopisu. Jednak nie zachował się on wśród archiwaliów przechowywanych w Archiwum Państwowym w Opolu.

Wytyczanie granicy polsko-niemieckiej na odcinku górnośląskim w latach 1921–1922

Przemysław Jagieła — 2024-12-27

Górny Śląsk kilkakrotnie stawał na „na rozdrożu” swoich dziejów. Stanął także niewątpliwie po Wielkiej Wojnie. Okres powstań śląskich i plebiscytu na Górnym Śląsku doczekał się bardzo bogatej literatury przedmiotu. Konsekwencją tamtego czasu był podział regionu między Polskę a Niemcy. Prace nad wytyczaniem linii granicznej nie były dotąd przedmiotem wnikliwych studiów historyków. Najczęściej poruszano ten problem przy okazji omawiania okresu powstańczo-plebiscytowego. Artykuł jest próbą wyjścia naprzeciw takiemu stanowi rzeczy. Jego celem jest usystematyzowanie wiedzy oraz ukazanie przebiegu sporu o granicę na Górnym Śląsku między Polską a Niemcami w latach 1921–1922 na podstawie literatury przedmiotu i źródeł archiwalnych przechowywanych w zasobie Archiwum Państwowym w Opolu. Nie aspiruje on bynajmniej do rangi całościowej i wyczerpującej syntezy na ten temat. W wytyczanie granicy zaangażowana była każda ze stron w sporze o Górny Śląsk między Warszawą a Berlinem. Propozycje podziału padały tuż po głosowaniu plebiscytowym (20 marca 1921 r.) i formułowano je do czasu przejęcia sprawy przez Ligę Narodów. Projekt granicy przyjęto 20 października 1921 r., po czym ruszyły prace nad jej wytyczeniem w terenie. Zajęła się tym specjalnie do tego celu powołana Komisja Graniczna, w której zasiadali również przedstawiciele Polski i Niemiec. Spór o przebieg linii granicznej między Polską a Niemcami, często w sposób kuriozalny wytyczoną, toczył się przede wszystkim o okręg przemysłowy – region najbardziej pożądany dla obu stron. Ostateczna granica została potwierdzona i przyjęta przez obydwa kraje w konwencji o Górnym Śląsku z 15 maja 1922 r. Specyfika tytułowego zagadnienia powoduje, że świetnym jego uzupełnieniem jest prezentacja mapy, ukazującej dokładny przebieg wytyczonej linii granicznej. Uzupełnia ona w ten sposób słowo pisane, dając jeszcze lepsze wyobrażenie o przebiegu tej granicy. Mapa ta przechowywana jest w zespole Rejencja Opolska w zasobie opolskiego archiwum.

Literackie proweniencje pocztówki Ogrodu Zamkowego w Opolu z kolekcji Bogusława Szybkowskiego

Roksana Rał-Niemeczek — 2024-12-27

Pochodząca ze zbiorów Bogusława Szybkowskiego widokówka „Partie im Schlossgarten” („Część Ogrodu Zamkowego”), na której znajduje się fotografia Ogrodu Zamkowego w Opolu, stanowi materiał badawczy dla teoretycznoliterackich rozważań podjętych w niniejszym artykule. Jest to niezwykle cenna pamiątka traktująca o historii Opola, zwłaszcza że zachowała się tylko w liczbie jednego egzemplarza, jak również z uwagi na zaprezentowany motyw nieco zapomnianej sztuki ogrodowej, w której Opolszczyzna nie ustępowała ogrodom miast europejskich. W tym opracowaniu przedstawiono analizę ogrodowego topoi, wpisanego w interdyscyplinarne spojrzenie na uwarunkowania artystyczno-historyczne tego typu archiwalium. Artykuł wytycza zatem pole badań nad dziejami Śląska Opolskiego i kultury literackiej dawnych czasów.

Jubileusz 50-lecia Teatru Miejskiego w Nysie na afiszu

Małgorzata Blach-Margos — 2024-12-27

Artykuł ukazuje nie tylko, jak bogatym źródłem wiedzy dla historyków i regionalistów są afisze teatralne, ale ma także zachęcić badaczy do analizy afiszy nyskich, które należą do zasobu Archiwum Państwowego w Opolu. Wychodząc od analizy afisza Teatru Miejskiego w Nysie z 6 listopada 1902 r., wydrukowanego z okazji 50-lecia istnienia teatru, zwrócono uwagę na szczególne znaczenie tej formy przekazu wśród druków ulotnych. Dzięki analizie dokumentu zidentyfikowano kluczowe informacje, jak np. imiona i nazwiska aktorów, skład dyrekcji czy repertuar, które mogą pomóc w rekonstrukcji wydarzeń i zrozumieniu kontekstu historycznego. Ponadto zwrócono uwagę na stan badań nad historią nyskiej sceny teatralnej, która na przełomie XIX i XX w. była największą sceną w całej prowincji. Nawiązując do monograficznych opracowań dotyczących scen niemieckich w Łodzi i Gdańsku, ukazano, że afisze teatralne są nierozerwalnie związane z promowanym przez nie miejscem. Odtwarzając historię Teatru Miejskiego w Nysie, należy więc uwzględnić informacje utrwalone na nyskich afiszach.

Społeczność żydowska w powiecie brzeskim w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej w świetle zasobu Archiwum Państwowego w Opolu

Justyna Sowińska — 2024-12-27

Artykuł ukazuje stan badań nad zagadnieniem społeczności żydowskiej na Dolnym Śląsku w pierwszych latach po zakończeniu II wojny światowej. Zwrócono uwagę na najważniejsze publikacje dotyczące repatriacji i osadnictwa, struktur organizacyjnych, produktywizacji ludności, życia kulturalnego i religijnego, a także historii poszczególnych miejscowości. Autorzy nakreślają w miarę stabilne warunki do rozwoju społeczności w pierwszych latach powojennych, podkreślają różnorodność instytucji, organizacji oraz placówek utworzonych i prowadzonych przez społeczność żydowską. Badania dotyczyły całego Dolnego Śląska lub poszczególnych miejscowości, jednak nie uwzględniały Brzegu czy też całego powiatu brzeskiego. Zauważono również, że przywołana literatura oparta była głównie na materiałach wytworzonych przez Centralny Komitet Żydów oraz Wojewódzki Komitet Żydów. Tymczasem ciekawych i cennych materiałów mogą dostarczyć także zasoby archiwów państwowych, co pokazano na przykładzie zespołu Starostwo Powiatowe w Brzegu. W podsumowaniu artykułu nakreślono więc perspektywy badawcze dotyczące odtworzenia struktur organizacji żydowskiej w powiecie brzeskim, jej składu osobowego oraz przejawów życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego.

Koła Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich w opolskich uczelniach wyższych (1959–1970)

Adriana Dawid — 2024-12-27

W 1957 r. powstało Towarzystwo Rozwoju Ziem Zachodnich (TRZZ), którego celem było przybliżanie informacji na temat ziem leżących na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, które przyłączono do Polski po II wojnie światowej. Towarzystwo od 1959 r. posiadało swoją filię w Wyższej Szkole Pedagogicznej, a od 1967 r. także w Wyższej Szkole Inżynierskiej w Opolu. Skupieni w nich studenci uczestniczyli m.in. w wykładach i konferencjach poświęconych kwestii przed- i powojennych związków ziem zachodnich z polskością oraz problemowi dążeń RFN i ich sojuszników do przywrócenia tych terenów zwierzchności niemieckiej. Studenci organizowali także wyjazdy i imprezy rozrywkowe. Działalność obu kół studenckich wygasła w 1970 r., po tym jak rozwiązano TRZZ.

Mistyczna miłość platoniczna według Leonego Ebreo i Eliasa Canettiego

Jadwiga Clea Moreno-Szypowska — 2024-12-27

Jehuda ben Isaak Abrabanel, znany jako Leone Ebreo, XVI-wieczny sefardyjski intelektualista, definiuje tytułowe pojęcie w swoim dziele Dialogi o miłości (Dialoghi d’amore). Ten traktat filozoficzny z neoplatońskimi podtekstami, łączący wszystko, co wcześniejsi myśliciele napisali o tym szlachetnym uczuciu, był niezwykle popularny i stał się wzorem dla współczesnych mu pisarzy. Został przetłumaczony na język hiszpański m.in. przez Inkę Garcilaso de la Vega, a Miguel de Cervantes wspomina o nim w prologu do pierwszej części Don Kichota, sugerując, że opisana w nim miłość daleka jest od rzeczywistości. Wizja wyidealizowanej miłości, którą kochanek Filon czuje do czystej Zofii, znajduje swoje odbicie w stworzonym przez Sefardyjczyka Eliasa Canettiego portrecie doktora Sonne, jednego z bohaterów Gry oczu. Przejawem mistycznej miłości jest miłość do boskiego intelektu, a tę osiągnąć można jedynie przez intelektualny wysiłek włożony w dialog filozoficzny. Leone Ebreo urodził się na Półwyspie Iberyjskim, wyemigrował do Włoch po 1492 r. i najprawdopodobniej (nie ma co do tego pewności) wybrał język nowej ojczyzny dla swojej ekspresji. Elias Canetti, Sefardyjczyk urodzony w Bułgarii (podówczas okupowanej przez Imperium Osmańskie), przed I wojną światową pisał po niemiecku. Postaci te, odległe od siebie w czasie i przestrzeni, łączy pochodzenie judeohiszpańskie i związany z nim bagaż hebrajskiej tradycji egzegetycznej, który prowadzi obu do bardzo podobnej pochwały intelektualnej miłości. Artykuł przedstawia pokrewieństwo myśli obu pisarzy ‒ których można uznać za Hiszpanów ze względu na ich sefardyjskie pochodzenie ‒ w odniesieniu do intelektualnego mistycyzmu wyrażonego poprzez miłość do Intelektu pisanego wielką literą.

Prawowitość władzy w „politycznych” pismach Williama Ockhama

Anna Krzynówek-Arndt — 2024-12-27

Celem artykułu jest rekonstrukcja i analiza uzasadnień prawowitości władzy w tzw. politycznych pismach Ockhama. Zawarte w nich rozważania powstały w określonym kontekście historycznym sporów o ewangeliczne ubóstwo i zakres władz duchowej i świeckiej, odnoszą się też jednak do ogólnych rozważań nad naturą uprawnień władczych w społeczeństwie cywilnym. Analiza wybranych fragmentów Ockhamowego Dialogu i pism zaliczanych do Opera Politica ukazuje koncepcję samowładności, która zaczyna być postrzegana jako uprawniona możność, z której może korzystać lud. Możność taką Ockham zaliczał do tzw. warunkowych uprawnień naturalnych stanowiących jedno z trzech rodzajów prawa naturalnego. Pozwala to na ukazanie uprawnień władczych z jednej strony jako wywiedzionych z ius naturale i z wnętrza zbiorowości politycznej, z drugiej strony jako warunek uporządkowania, a tym samym zaistnienia politycznych bytów zbiorowych. Dokonane przez franciszkańskiego filozofa ustalenia ukazują złożoność relacji między prawem naturalnym i zwierzchnictwem politycznym po odejściu od ujęć korporacjonistycznych.

Utrum electuaria solvant ieiunium?

Rafał Hryszko — 2024-12-27

Niniejszy artykuł został poświęcony charakterystyce poglądów wybranych scholastyków i dekretalistów z XIII wieku dotyczących kwestii spożywania w poście słodkich wyrobów aptekarzy, zwanych po łacinie electuaria, w angielskiej literaturze przedmiotu znanych jako electuary. Autor omówił to zagadnienie, opierając się na analizie fragmentów dzieł autorstwa: Wilhelma z Auxerre (Summa aurea, znanym też jako Summa in IV Sententiarum), Aleksandra z Hales (Summa teologii), Tomasza z Akwinu (Komentarz do czterech ksiąg Sentencji Piotra Lombarda (łac. Scriptum super libros Sententiarum) i Summa teologii), Innocentego IV (Commentaria super libros quinque decretalium) oraz Henryka z Ostii (znanego jako Hostiensis, Apparatus in Decretales). Poglądy poszczególnych autorów niniejszej kwestii były zbieżne i sprowadzały się do stwierdzenia, że spożycie elekwarzy w poście jest dopuszczalne, o ile będą traktowane jako słodycze. Każdy z wymienionych autorów używał nieco odmiennych argumentów.

I tak Wilhelm z Auxerre wskazał, że przyjmowanie powidełek leczniczych, choć prowadzi do złamania postu, nie skutkuje utratą zasługi, tj. nagrody do życia wiecznego. Aleksander z Hales dokonał analizy typologicznej produktów spożywczych i podzielił je na cztery kategorie, takie jak: lekarstwa, właściwa żywność, lekarstwa pokarmowe i żywność lecznicza. Elekwarze zostały zaliczone do grupy trzeciej i z tego względu mogły być spożywane w poście. Święty Tomasz z Akwinu podkreślił znaczenie czynnika ilościowego i roli walorów smakowych jako kryteriów oceny dopuszczalności spożywania elekwarzy w czasie postu. Zaś zarówno Innocenty IV, jak i Henryk z Suzy (Hostiensis) uwypuklili jedyny warunek spożycia powidełek leczniczych w czasie postu, jakim jest choroba.

W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że uwaga wybitnych przedstawicieli ówczesnej myśli teologicznej, jak i prawniczej, poświęcona zagadnieniu dopuszczalności spożywania w poście elekwarzy, czyli słodkich wyrobów aptekarskich, stanowiła odpowiedź na zmieniającą się wówczas rolę tego typu wyrobów aptekarskich. Traktowane uprzednio jako lekarstwa na różne dolegliwości (na ogół o podłożu gastrycznym), stawały się słodyczami jedzonymi dla przyjemności i w nadmiarze. Tym samym ich przyjmowanie w czasie postu, czyli umartwiania, rodziło istotny dylemat moralny. W zgodnej opinii zarówno scholastyków, jak i dekretalistów zostały one uznane jako medykamenty i jako takie mogły być przyjmowane w poście. W efekcie ten typ wyrobów aptekarskich, obok kontektów (łac. confectes), na trwałe wszedł do menu postnego u schyłku średniowiecza. Co więcej, postrzegane jako produkty postne, cieszyły się rosnącą popularnością, niezależnie od uwarunkowań ówczesnej medycyny, jak i poglądów myślicieli i dekretalistów z XIII wieku.

Kilka uwag do dziejów apteki w kolegium jezuickim w Krośnie na podstawie rękopisów 822 i 825 z Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (ATJKr)

Krzysztof Homa — 2024-12-27

Artykuł przedstawia dzieje apteki prowadzonej przez jezuitów w Krośnie, związanej z miejscowym kolegium, które obok działalności edukacyjnej prowadziło również różne formy aktywności gospodarczej, między innymi zarządzało karczmą oraz produkowało piwo i wódkę. Wspomniana apteka, pomimo likwidacji samego kolegium wraz z kasatą zakonu w 1773 roku, przetrwała i była nadal prowadzona przez Jana Łagońskiego, byłego członka zakonu. Autor oparł swoje badania na materiale rękopiśmiennym pochodzącym z Archiwum Towarzystwa Jezusowego w Krakowie (dalej: ATJKr) i datowanym na sierpień 1774 roku. Wspomniany Jan Łagoński, będący przed 1773 rokiem jezuitą w krośnieńskim kolegium, po likwidacji zakonu pozostał w Krośnie i w 1774 roku nabył aptekę oraz założył rodzinę, która kontynuowała aptekarskie tradycje w kolejnych latach. Niniejszy artykuł rozpoczyna się od części wprowadzającej, w której autor zarysowuje zagadnienie aptek prowadzonych przez jezuitów oraz przedstawia literaturę przedmiotu, jak również omawia jezuickich aptekarzy pochodzących z Krosna. W dalszej części następuje analiza okoliczności nabycia przez Jana Łagońskiego apteki i jej prowadzenia, co z czasem przeradza się w tradycję rodzinną.

Recepcja idei solidaryzmu chrześcijańskiego Heinricha Pescha w środowisku polskich katolickich myślicieli społecznych

Przemysław Załuska — 2024-12-27

Celem pracy jest wstępne przebadanie oddziaływania myśli Heinricha Pescha SJ (1854–1926), a w szczególności jego koncepcji solidaryzmu chrześcijańskiego, na kształtowanie się poglądów społeczno-ekonomicznych czołowych polskich myślicieli katolickich XX wieku. Podstawowy materiał źródłowy stanowiły kluczowe monografie, stanowiące podsumowanie poglądów autorów na zagadnienia społeczno-gospodarcze. Badanie uwzględniało aspekty ilościowe, ale koncentrowało się głównie na analizie logicznej oraz semantycznej tych fundamentalnych prac. W rezultacie wykazano znaczący wpływ idei Pescha, postrzeganego jako jeden z czołowych chrześcijańskich myślicieli społecznych oraz twórca solidaryzmu chrześcijańskiego, na prace autorów takich jak ks. Antoni Roszkowski, Czesław Strzeszewski, Leopold Caro, a także ks. Jan Piwowarczyk. Poprzez analizę porównawczą prac ks. Piwowarczyka oraz Karola Wojtyły, poświęconych katolickiej etyce społecznej, poddano krytycznej ocenie recepcję solidaryzmu Pescha przez Karola Wojtyłę, dochodząc do nieoczywistych wniosków oraz rzucając dodatkowo światło na powiązania pomiędzy obydwu tekstami.

Epitafia i tablice pamiątkowe ufundowane w kościele i klasztorze oo. Bernardynów we Lwowie w XIX i XX wieku. Inicjatorzy, realizacja projektów i problematyka dokumentacyjna

Grzegorz Chajko — 2024-12-27

W dotychczasowej popularyzacji w\iedzy oraz w badaniach naukowych nad dziejami kościoła oo. Bernardynów we Lwowie dużo miejsca poświęca się ogólnej historii i walorom artystycznym zabytku. W przypadku epitafiów i tablic pamiątkowych zwraca się przede wszystkim uwagę na ich stan zachowania i wygląd, z pominięciem informacji o okolicznościach powstania i fundacji. Niniejszy artykuł uzupełnia tę lukę i przybliża na podstawie zachowanej dokumentacji archiwalnej okoliczności ich wmurowania, nazwiska fundatorów i charakterystykę dokumentacji w odniesieniu do epitafiów i tablic wykonanych w XIX i XX wieku. Jak dotąd aspekt ten oraz dokumenty nie były przedmiotem analiz i publikacji.

Działalność posłów Związku Ludowo-Narodowego z województwa kieleckiego na forum Sejmu Ustawodawczego (1919–1922)

Karol Miernik — 2024-12-27

W styczniu 1919 roku w odrodzonej Rzeczypospolitej odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Efektem prac Sejmu było uchwalenie Konstytucji w marcu 1921 roku, a także wielu uchwał, m.in. w sprawie reformy rolnej. Największą prawicową siłą w Sejmie była Narodowa Demokracja, skupiona w Związku Ludowo-Narodowym, który z klubu parlamentarnego przekształcił się w 1919 roku w partię polityczną. Celem artykułu jest opis i analiza udziału posłów ZLN, wybranych z obszaru województwa kieleckiego, w pracach Sejmu Ustawodawczego. Podstawę źródłową analizy stanowiły przede wszystkim sprawozdania stenograficzne z posiedzeń Sejmu. Omówiono sylwetki czterech parlamentarzystów, byli to: Konstanty Kowalewski, Franciszek Mazur, Witold Poklewski-Koziełł i Zygmunt Seyda. Reprezentowali oni różne klasy społeczne. Ich zaangażowanie w prace Konstytuanty było odmienne, ale wszyscy starali się solidarnie reprezentować klub parlamentarny ZLN. Największą aktywnością wykazywał się Seyda, prawnik pochodzący z Wielkopolski.

Konteksty kulturowe utworzenia oddziału Towarzystwa „Dante Alighieri” we Lwowie

Krzysztof Duda — 2024-12-27

Celem artykułu jest przybliżenie powstania oddziału Towarzystwa „Dante Alighieri” we Lwowie w 1929 r., źródłowego. U podstaw zainicjowania działania towarzystwa leżały inspiracje kulturowe oparte na polsko-włoskich relacjach towarzyskich pomiędzy konsulem Włoch w Katowicach, Ferrucciem de Luppis, a rodziną Adama i Janiny de Lambert Ebenbergerów, które zostaną przybliżone w artykule. Istotną rolę w tym względzie odegrały także osoby związane z Uniwersytetem Jana Kazimierza we Lwowie, w którego murach – dzięki zaangażowaniu prof. Edmunda Bulandy – towarzystwo znalazło swoją siedzibę.

Ku pokrzepieniu serc i wiary

Dariusz Zdziech — 2024-12-27

Polski święty, głowa Kościoła katolickiego na świecie, a wcześniej krakowski kardynał, Karol Wojtyła odwiedził Nową Zelandię dwukrotnie. Pierwsza podróż odbyła się w 1973 roku, ale szczególnie zapamiętana w Aotearoa jest druga – z roku 1986. Do dzisiaj to jedyna w historii Kościoła pielgrzymka papieża do tego kraju. Obie wizyty w bardzo widoczny sposób obudziły pamięć o ojczyźnie, wierze i kulturze przodków u potomków polskojęzycznych migrantów, a także pomogły podtrzymać w wierze miejscowy Kościół katolicki w laicyzującym się społeczeństwie na kolejne dekady. Śmierć Jana Pawła II nie przeszła bez echa w Nowej Zelandii, pamiętającej wizytę pielgrzyma w bieli, który nie zapomniał o braciach w wierze mieszkających tak daleko od Watykanu. Obecnie wyniesiony na ołtarze święty Polak pamiętany jest w Kościele katolickim Nowej Zelandii szczególnie przez na stałe zamieszkujących tam jego rodaków.

Dialog Kościoła z kulturą prowadzony przez Karola Wojtyłę (Jana Pawła II)

Robert Tyrała — 2024-12-27

Dialog Kościoła i kultury Karol Wojtyła podjął w sposób znaczący jako biskup w Krakowie i później jako papież – m.in. wtedy, kiedy powołał do życia w 1982 roku Papieską Radę ds. Kultury. Nie tylko identyfikował się z artystami, ale wręcz stał się ich duchowym przywódcą. W artykule ukazany jest ów dialog prowadzony przez biskupa Karola Wojtyłę, a następnie papieża Jana Pawła II. Czynił to podczas papieskich pielgrzymek w Polsce, spotkań z ludźmi kultury w Rzymie i świecie, na czele z jego programowym wystąpieniem w UNESCO, aż po List do artystów. Dzisiaj wydaje się, że ten dialog pomiędzy Kościołem a kulturą jest bardzo ważny, a wręcz stanowi potrzebę chwili w życiu Kościoła.

Zróżnicowanie wewnętrzne miasta

Magdalena Rączka — 2024-12-27

Celem artykułu jest przedstawienie i analiza różnic między ustanawianymi przez miasta na prawach powiatu jednostkami pomocniczymi (osiedla, dzielnice) a podziałami przestrzeni miast stosowanymi przez uczestników rynku nieruchomości. Te różnice są bowiem dobrym wskaźnikiem odmiennych perspektyw: administracyjnej, stosowanej przez jednostki samorządu terytorialnego, i perspektywy życia codziennego mieszkańców, do której blisko jest podziałom stosowanym przez rynek nieruchomości. Dobre zrozumienie tych różnic, a w konsekwencji lepsze rozumienie funkcjonalnych podziałów miasta, daje władzom lokalnym szansę na lepsze prowadzenie zadań z zakresu polityki przestrzennej, mieszkaniowej czy transportowej, a także tworzenie lepszych warunków partycypacji społecznej. Badane zagadnienie wpisuje się w podejmowaną od czasów szkoły chicagowskiej tematykę morfologii miasta, a także w badania nad znaczeniem przestrzeni w tworzeniu i wykonywaniu polityk publicznych. Badanie oparto na zestawieniu podziałów administracyjnych 19 miast na prawach powiatu województwa śląskiego z używanymi na lokalnych rynkach nieruchomości nazwami poszczególnych części miasta innymi od określeń administracyjnych. Analiza tych różnic prowadzi do wskazania ich głównych przyczyn: traktowania przez mieszkańców podziału administracyjnego jako sztucznego, wyróżniania przez perspektywę rynkową najbardziej prestiżowych pod względem mieszkaniowym części miasta, ale także miejsc o obniżonej jakości zasobów mieszkaniowych, jak również podkreślania przez nią złożoności dużych jednostek osiedlowych, budowanych w różnym okresie, z mieszkaniami różnej jakości. Te rezultaty potwierdzają możliwość stosowania informacji pochodzących z rynku nieruchomości do analizy podziałów przestrzeni miasta na użytek polityk publicznych.

Śmierć w dobie sztucznej inteligencji

Krzysztof Jaworski — 2024-12-27

Artykuł analizuje zjawisko śmierci w kontekście rozwijającej się sztucznej inteligencji, ze szczególnym uwzględnieniem koncepcji „cyfrowego zmartwychwstania”. W pierwszej części tekstu została zaprezentowana platforma Project December umożliwiająca symulację konwersacji z osobami zmarłymi. Platforma działa dzięki zastosowaniu zaawansowanych algorytmów, opartych na sztucznej inteligencji, generujących teksty naśladujące wypowiedzi zmarłych ludzi. Przedstawiono też studium przypadku Joshuy Barbeau, który dzięki tej technologii mógł ponownie „rozmawiać” ze swoją zmarłą narzeczoną. W pracy wskazano na terapeutyczny potencjał tej usługi oraz na etyczne dylematy związane z cyfrowym odtwarzaniem osobowości zmarłych. W kolejnej części artykułu zostały zdefiniowane pojęcia wieczności rozszerzonej i cyfrowego zmartwychwstania w celu pokazania ich roli w nowym postrzeganiu zarówno własnej śmierci, jak i śmierci bliskich. Zostało pokazane, w jaki sposób technologia wieczności rozszerzonej może w najbliższej przyszłości zmienić społeczną świadomość śmierci oraz jakie mogą być długoterminowe psychiczne konsekwencje tego zjawiska wśród ludzi. Wykazano, że w kontekście założeń transhumanistycznych współczesne technologie AI redefiniują granice między życiem a śmiercią oraz wpływają na kształtowanie tożsamości osobowej i relacji międzyludzkich.

Ukraińscy uchodźcy wojenni w Polsce

Radosław Zyzik — 2024-12-27

Niniejszy artykuł analizuje integrację uchodźców wojennych z perspektywy nauk behawioralnych, koncentrując się na ukraińskich uchodźcach wojennych w Polsce. Wyróżnia migrację ekonomiczną i uchodźstwo wojenne, podkreślając unikalne wyzwania stojące przed uchodźcami wojennymi, takie jak przymusowa migracja, narażenie na przemoc i trudności psychologiczne. Artykuł bada różne czynniki behawioralne wpływające na integrację, w tym postrzeganie czasu, sieci społeczne i narracje publiczne. Wyniki wskazują, że zrozumienie i uwzględnienie tych aspektów behawioralnych jest kluczowe dla opracowania skutecznych polityk integracyjnych. Badanie to wnosi istotny wkład w rozwój wiedzy, dostarczając szczegółowego spojrzenia na wyzwania związane z integracją uchodźców wojennych z perspektywy behawioralnej.

Zaburzenia języka i mowy w kategoriach ucieleśnionego poznania

Ewa Jaglarz — 2024-12-27

Wiodący cel artykułu stanowi analiza zaburzeń języka i mowy w kategoriach ucieleśnionego poznania. Autorzy podejmują w nim próbę pokazania natury i mechanizmów takich zaburzeń jak na przykład afazja, dyzartria, apraksja mowy w świetle tego ujęcia, oraz wskazują na wynikające z tego implikacje dla ich diagnostyki i terapii. Podstawę materiałową dla prezentowanych rozważań stanowi koncepcja ucieleśnionych metafor George’a Lakoffa i Marka Johnsona w powiązaniu z fenomenologiczną koncepcją prerefleksyjnej intencjonalności Maurice’a Merleau-Ponty’ego oraz współczesne badania z zakresu psychologii eksperymentalnej, lingwistyki kognitywnej i neuronauki. Szczególną uwagę poświęcono pod tym względem zagadnieniu roli układu sensomotorycznego, w tym funkcji neuronów lustrzanych, oraz teoretycznym modelom fonologicznym. Metodologia badawcza opiera się na analizie porównawczej teoretycznych modeli ucieleśnionego poznania oraz ich aplikacji w wyjaśnieniu specyfiki mechanizmów zaburzeń języka i mowy. Artykuł integruje wyniki badań fenomenologicznych z empirycznymi ustaleniami neuropsychologicznymi, tworząc podstawy dla interdyscyplinarnego podejścia do problematyki języka. Główną tezę artykułu stanowi założenie, iż procesy językowe są ściśle związane z mechanizmami sensomotorycznymi oraz doświadczeniami o charakterze cielesnym, a ich zakłócenia należy interpretować jako zaburzenia interakcji między ciałem a procesami poznawczymi. Wnioski wskazują na konieczność uwzględnienia cielesnych uwarunkowań języka w praktyce diagnostycznej i terapeutycznej. Autorzy podkreślają efektywność metod angażujących ciało, takich jak terapia intonacyjno-melodyczna czy techniki ruchowe, w rehabilitacji zaburzeń języka. Artykuł stanowi również argument na rzecz dalszych badań interdyscyplinarnych, łączących psychologię, neuronaukę i lingwistykę, w celu lepszego zrozumienia związków między ciałem, umysłem i językiem.

Bohuslav Balbín (1621-1688) – jezuita, uczony, pisarz, budziciel narodu czeskiego

Grzegorz Nieć — 2024-12-27

Celem artykułu jest zaprezentowanie sylwetki wielkiego uczonego czeskiego doby pobiałogórskiej – jego życia oraz działalności naukowej i pisarskiej. Bohuslav Balbín jest najwybitniejszym czeskim humanistą XVII w., którego twórczość odegrała wielką rolę zarówno w swojej epoce, jako inspiracja dla innych twórców, jak również w następnej. Dzieła jezuity, z których najważniejsze opublikowano dopiero w sto lat po jego śmierci, wpisywały się w nurt czeskiego odrodzenia narodowego, którego celem było utrzymanie językowej i kulturalnej odrębności Czechów. Twórczość Balbína rozwijała się dwóch zasadniczych nurtach – religijnym i świeckim, które spajały ideały narodowe. Cechował tę twórczość głęboki patriotyzm i świadomość słowiańska, a głównym celem pisarza i uczonego było zachowanie tożsamości narodu, jego kultury i języka oraz podkreślenie i utrwalenie odrębności Królestwa Czeskiego – historycznej, geograficznej i prawnej. W sposób znaczący zasłużył się dla rozwoju historiografii, krajoznawstwa, literaturoznawstwa i bibliografii. Choć był gorliwym katolikiem, nie odrzucał dorobku czeskich innowierców. Jego najbardziej ambitnym i – niestety – nieukończonym dziełem są Miscellanea historica regni Bohemiae, które miały stanowić summę wiedzy o kraju i narodzie, najsławniejszym zaś Dissertatio apologetica pro lingua Slavonica, praecipue Bohemica.

Czy toczymy jeszcze spory moralne? Spory moralne, redaktor Piotr Duchliński, „Słowniki Społeczne”, seria pod redakcją Wita Pasierbka i Bogdana Szlachty, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie, Kraków 2023, ss. 406.

Łukasz Tomasz Sroka — 2024-12-27

Już sam tytuł recenzowanego tomu ewokuje przemyślenia dotyczące wielkich sporów moralnych z przeszłości i skłania do postawienia pytania o ich aktualność. W konsekwencji tego pojawia się kolejne pytanie: czy prowadzony przez autorów i redaktorów tomu dyskurs zamyka się w obszarze historii (w szczególności historii filozofii), ewentualnie teoretycznych dywagacji intelektualnych, czy też posiada wymiar praktyczny? W mojej ocenie praca posiada walory teoretyczny i praktyczny. Przygotował ją interdyscyplinarny zespół dwudziestu autorek i autorów (z uzasadnioną dominacją liczebną filozofek i filozofów), którzy przygotowali dwadzieścia esejów, mierząc się z szerokim spektrum tematów. W założeniu mamy więc do czynienia z niezwykle ambitnym projektem. Wnikliwa lektura tomu potwierdza, że cele, które postawili przed sobą jego redaktorzy i autorzy, zostały z powodzeniem zrealizowane. Oddany właśnie do rąk czytelników tom pt. Spory moralne powinien znaleźć się w bibliotekach szkolnych (mam na myśli szkoły średnie) i akademickich. Może również stanowić źródło wiedzy i inspiracji dla ludzi pióra, dla duchowieństwa, dziennikarzy, prawników i polityków.