Rocznik Filozoficzny Ignatianum

Wstęp

Wojciech Iwańczak — 2025-03-31

Prezentujemy Państwu tom, który poświęcony jest tematyce ważnej dla kondycji ludzkiej, ale też mocno skomplikowanej. Kwestie kary i nagrody są podstawowymi pojęciami, a zarazem normami organizującymi życie społeczne. To co charakterystyczne na pierwszy rzut oka, to względność i relatywizm pewnych ocen i wartościowań. Spotykamy przecież sytuacje, gdy nagroda dla jednej osoby może być przyczyną traumy dla innej i pełni dla tej drugiej formę kary. Jednocześnie problematyka ta jest w znacznym stopniu uniwersalna, gdyż dotyczy wszystkich warstw i grup społecznych, zarówno elit, jak i „dołów” socjalnych. To tylko przykłady trudności i nieuniknionych kontrowersji, które powstają przy próbach badania i analizy tych zagadnień. Najlepszym wyjściem jest studiowanie ich na konkretnych przykładach historycznych z uwzględnieniem niezbędnych procedur rzetelności i wymagań warsztatu naukowego.

Introduction

Wojciech Iwańczak — 2025-03-31

We present to you a volume devoted to a subject that is both essential to the human condition and deeply complex. The concepts of punishment and reward are fundamental principles that shape social life, yet they are also strikingly relative and subjective. It is not uncommon to encounter situations where a reward for one person becomes a source of trauma for another, effectively serving as a form of punishment. At the same time, these issues are remarkably universal, transcending social divisions and affecting both elites and marginalized groups alike. The study of such matters inevitably gives rise to challenges and controversies, making careful analysis all the more crucial. The most effective approach is to examine them through concrete historical examples, applying the highest standards of scholarly rigor and methodological precision.

Bez nagrody?

Agnieszka Januszek-Sieradzka — 2025-03-31

Ponad wiek dyskusji nie doprowadził do wypracowania definicji „królewskiego patronatu”, która nie budziłaby istotnych wątpliwości, ani do porozumienia co do tego, co w XVI w. stanowiło działalność patronacką. Pomimo znaczącego postępu w badaniach nad kulturą epoki Zygmunta Augusta i jego osobą, nie przyniosło to także bardziej wyważonej oceny jego relacji z ludźmi pióra, opartej na szerokiej bazie źródłowej. W interesującym nas okresie wśród sposobów opieki nad ludźmi pióra szczególnie widoczne są cztery formy: zatrudnienie w kancelarii królewskiej lub bibliotece, nadawanie urzędów i majątków, nobilitacja oraz dopuszczenie do królewskiego stołu, a ponadto stypendia na studia, które nie wiązały się z pełnieniem funkcji dworskich, oraz wypłacane twórcom pieniądze. Wszystkie te formy można dostrzec w działalności Zygmunta Augusta. Sposoby, w jakie król wpływał na rozwój kariery i życiowe szanse literatów w swoim otoczeniu dworskim – dziś często niedoceniane – były dobrze rozumiane i doceniane przez jego współczesnych. Przebywanie w otoczeniu monarchy – wśród dworzan, lecz częściej w kancelarii królewskiej – nawet jeśli współcześnie niechętnie postrzega się je w kategoriach patronatu, było, jak można sądzić na podstawie biografii kilkudziesięciu osób, które uzyskały królewskie wsparcie, czymś oczekiwanym, pożądanym i cenionym. Wydaje się też, że stanowiło kluczowy etap oraz sposób budowania pozycji literackiej. Co więcej, w Polsce tego okresu, a także później, normą było przechodzenie etapu inicjacji kulturowej i społecznej w ośrodkach dworskich – magnackich, biskupich, a najlepiej królewskich.

Ikonografia nagrody w sztuce sepulkralnej na przykładzie wybranych płyt nagrobnych w Lapidarium Rzeźby Nagrobnej we Wschowie

Marta Tatiana Małkus — 2025-03-31

Artykuł analizuje ikonografię nagrody w sztuce sepulkralnej na przykładzie wybranych nagrobków i druków okolicznościowych z luterańskiej nekropolii w Wschowie, założonej w 1609 r. Cmentarz ten, należący do parafian kościoła Żłóbka Chrystusowego (Kripplein Christi), stanowi jedno z najlepiej zachowanych miejsc pochówku, odzwierciedlających specyfikę regionu Wschowy – królewskiego miasta Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Nekropolie postrzegane są jako teksty kulturowe, które nie tylko odzwierciedlają wierzenia religijne, lecz także dostarczają wiedzy o życiu społecznym, rodzinnym i artystycznym danej społeczności. Analiza inskrypcji nagrobnych w języku niemieckim i łacińskim ujawnia zarówno konfesyjny charakter pochówków, jak i dydaktyczny wymiar sztuki funeralnej, nakierowanej na ukazanie drogi do zbawienia. Motywy korony i wieńca, symbolizujące chwałę wieczną i nagrodę za trud ziemskiego życia, stanowią centralne elementy ikonograficzne. Pojawiają się one na płytach nagrobnych w formie zdobionych medalionów, otaczających portrety zmarłych lub pola inskrypcyjne, a także jako detale wolnostojących obelisków. Artykuł podejmuje również analizę powiązań pomiędzy przedstawieniami ikonograficznymi a popularnymi w XVII w. emblematami i literaturą moralizatorską, podkreślając ich rolę w kształtowaniu luterańskiego imaginarium eschatologicznego.

Nulla poena sine lege

Magdalena Wilczek-Karczewska — 2025-03-31

Celem niniejszego opracowania jest charakterystyka i analiza gwarancji procesowych, wyrażonych w ustawie uchwalonej 17 maja 1791 r. – Sądy sejmowe. Akt ten jest tak zwaną ustawą okołokonstytucyjną, dopełniającą dorobek Sejmu Czteroletniego, zwanego również Wielkim, obradującego w latach 1788–1792. Problem praw podmiotowych ukazano na tle współczesnych instytucji procesowych, pokazując ciągłość prawa jako zjawiska historycznego. Ustawa Sądy sejmowe została uchwalona tuż po ogłoszeniu – 17 maja 1791 r. – i odzwierciedla ona postulaty szkoły humanitarnej, tworząc niemalże pełen katalog praw podmiotowych. Tenże akt prawny stanowi jednak swoisty wyjątek na gruncie XVIII-wiecznego ustawodawstwa polskiego. Reforma procesu karnego, ukierunkowana na procesową ochronę oskarżonego, nie znalazła odzwierciedlenia w funkcjonowaniu innych sądów ówczesnej Rzeczpospolitej. Wyrażony w ustawie katalog reguł służących ochronie procesowej podsądnego to: nemo iudex in causa sua; gwarancja właściwego doręczenia pozwu; rozszerzenie zakresu podmiotowego zasady gwarancji nietykalności osobistej (neminem captivabimus nisi iure victum); ograniczenie tymczasowego aresztowania wraz z określeniem, w jaki sposób pozbawienie wolności środek ten powinien być realizowany; prawo do obrony (w tym z urzędu); możliwość usprawiedliwienia uzasadnionej nieobecności; jawność rozprawy; swobodna ocena dowodów; realizacja gwarancyjnej funkcji prawa karnego, poprzez wprowadzenie zasady nullum crimen sine lege; rozstrzyganie wątpliwości na korzyść oskarżonego (in dubio pro reo) oraz określenie terminu i formy ogłoszenia wyroku, co spajało się z prawem obwinionego do rozpoznania jego sprawy w rozsądnym terminie.

Středověká a raně novověká symbolika a motivy v genocidách 20. století

Jiří Lach — 2025-03-31

Zjawisko ludobójstwa zostało zdefiniowane, opisane i skodyfikowane dopiero w kontekście II wojny światowej i po jej zakończeniu (Rafał Lemkin, Konwencja ONZ z 1948 r.). Jednak masowa przemoc spełniająca kryteria ludobójstwa sięga głęboko w czasy przednowoczesne. Podobnie współczesne ludobójstwa, w tym Holokaust, zawierają motywy związane ze światem średniowiecznym (i wczesnonowożytnym). Należą do nich m.in. a priori ostracyzacja ofiar oparta na celowym (ahistorycznym) aktualizowaniu realiów średniowiecznych, wykorzystywanie i nadużywanie argumentów religijnych oraz kościelnych itp. Rozdział dotyczy tłumaczenia tych symboli w kontekście wybranych, znaczących ludobójstw XX w.

Královská koruna odměnou

Marie Bláhová — 2025-03-31

Autor artykułu bada relacje kronikarzy dotyczące nadania lub przyznania królewskiego tytułu czeskiemu władcy od pierwszej koronacji królewskiej (Wratysław II) aż do ostatecznego ustanowienia państwa czeskiego jako królestwa pod rządami Przemysła Ottokara I oraz zmieniającą się interpretację tych wydarzeń w czeskiej historiografii średniowiecznej. Współcześni im kronikarze, tacy jak dziekan praski Kosmas, kanonik praski Wincenty, opat Milevska Jarloch czy nieznany praski kanonik na przełomie XII i XIII wieku, zasadniczo przedstawiali te wydarzenia zgodnie z historyczną rzeczywistością jako nagrodę za zasługi już oddane lub oczekiwane w przyszłości. Z biegiem czasu interpretacja tych wydarzeń ulega zmianie, a relacja „służba–nagroda” zostaje osłabiona. Rzecznik czeskiej szlachty na początku XIV wieku, tzw. Dalimil, przedstawiał nagrodę w postaci królewskiej korony w sposób niejednoznaczny, dostosowując narrację do swojej wizji historii Czech, w której decydującą rolę odgrywała szlachta, oraz do swojej niechęci wobec Niemców. Według niego to właśnie szlachta miała wybrać „koronę” dla Wratysława jako nagrodę dla czeskiego władcy. Władysław II według tzw. Dalimila miał wzbudzić niezadowolenie czeskich panów, ponieważ sprowadzał do kraju Niemców z Ratyzbony, gdzie miał zostać koronowany. Tzw. Dalimil zmodyfikował również przyczynę nadania korony Przemysłowi Ottokarowi I i rozszerzył „nagrodę” o inne korzyści. Přibík Pulkava z Radenína przedstawił wszystkie te wydarzenia w duchu oficjalnej ideologii Karola IV. Umiejscowił on początki królewskiego tytułu czeskiego władcy w najdawniejszych czasach. Korona nie była nagrodą za zasługi, lecz królestwo czeskie było potrzebne cesarzowi i Rzeszy jako następca dawnego Królestwa Morawskiego. Přibík Pulkava z Radenína, zgodnie z zamierzeniami Karola IV, podkreślał przede wszystkim przywileje nadawane czeskiemu władcy przy tych okazjach.

Upadek z wyżyn politycznego nieba Proces Wacława Wchynskiego z Wchynic na czeskim sejmie w latach 1614–1615

Petr Vorel — 2025-03-31

Wacław Wchynský z Wchynic (1572–1626), którego dotyczy niniejszy artykuł, był znaczącym przedstawicielem czeskiej szlachty w pierwszej ćwierci XVII w. Jego losy przyciągały uwagę historyków, zwłaszcza że jego nazwisko zostało wyraźnie wymienione podczas drugiej defenestracji praskiej w maju 1618 r. W tym wydarzeniu osobiście uczestniczył także jego młodszy brat, Oldřich Wchynský, który podczas aktu przemocy podkreślił, że Vilém Slavata z Chlumu (jeden z namiestników wyrzuconych przez okno zamku praskiego) musi zginąć z powodu szkód, jakie wyrządził starszemu bratu, Wacławowi. Proces polityczny z 1615 r., w wyniku którego Wacław Wchynský został skazany na utratę życia (cesarz złagodził ten wyrok do „tylko” dożywotniego więzienia), został już szczegółowo opisany w uchwale Sejmu Krajowego oraz we wspomnieniach współczesnych. W swoim artykule autor zwraca jednak uwagę na inny kontekst, który dotychczasowa literatura całkowicie pomija. Chodzi o długoterminowe zadłużenie Komory Cesarskiej, które doprowadziło do jej bankructwa w 1615 r. Wacław Wchynský stanowił zagrożenie dla wierzycieli cesarskich, ponieważ dochodził swoich roszczeń do majątków kameralnych, które zostały mu przekazane przez Macieja Habsburga. W tamtym czasie w Czechach wykształcił się ponadwyznaniowy, tajny konsensus, że Wchynský musi zostać usunięty z życia politycznego, ponieważ jego wpływ na cesarza Macieja był zbyt duży. Vilém Slavata z Chlumu, jako prezes czeskiej Izby Dworskiej, której jurysdykcji podlegały majątki kameralne, miał bezpośredni interes w takim rozwiązaniu.

Kara i nagroda w trakcie powstania stanowego i jego klęski

Tomáš Knoz — 2025-03-31

Niniejszy artykuł dotyczy powstania stanów w monarchii habsburskiej jako procesu historycznego, w naszym przypadku uosobionego przez postacie Ladislava Veleny z Žerotína, Karola z Liechtensteinu i Albrechta von Wallensteina, składającego się ze skomplikowanego ciągu kar i nagród. Powstanie stanów w latach 1618–1620, a w szerszym ujęciu 1620–1636, można postrzegać jako złożony system „zbrodni i kar”, a także „zbrodni i nagród”. Chociaż kwestia winy wydaje się oczywista, podlegała ona zmianom zarówno w ówczesnym systemie prawnym i konstytucyjnym, jak i w późniejszej historiografii. Wszystkie części złożonego wyroku były traktowane jako indywidualne sankcje, nawet jeśli przestępstwo zostało popełnione przez grupę lub organ zbiorowy. Jednocześnie dolne i górne granice nałożonej kary odnosiły się do udowodnionego stopnia winy konkretnej osoby, a ściślej – uwzględniały okoliczności obciążające i łagodzące. Równocześnie oczywiste było, że akty łaski stanowiły przeciwwagę dla kary, a co więcej, nagrody były przyznawane osobom stojącym po przeciwnej stronie symbolicznej barykady – za lojalność, aktywną pomoc lub wierną służbę. Jednak nagroda nie była tak jasno określona w ówczesnym systemie prawnym jak kara. Chociaż elity wczesnonowożytne starały się ją usprawiedliwiać, jej charakter miał przede wszystkim wymiar polityczny i zależał od woli oraz intencji głowy państwa. Niemniej jednak nagrody były ściśle powiązane z karami i często stanowiły ich lustrzane odbicie.

Czeskie ślady w Lesznie

Małgorzata Gniazdowska — 2025-03-31

Wybór Leszna na kolejną konferencję Komisji Historii Czech i Stosunków Polski Czeskich PAN nie jest przypadkowy. To miasto od samych początków związało swoją historię z narodem czeskim i jego wybitnymi przedstawicielami.

Już w podaniu herbowym rodziny Leszczyńskich, pieczętujących się herbem Wieniawa, znajdują się wątki czeskie1. Według legendy protoplastą rodu był pochodzący z Czech rycerz Wieniawa. Należał on do orszaku księżnej Dąbrówki i z nią podróżował z Pragi do Poznania, gdzie władczyni miała poślubić polskiego księcia Mieszka. Kiedy przejeżdżali przez gęste lasy, orszak został zaatakowany przez groźnego byka. Mężny rycerz Wieniawa pokonał zwierzę i uratował księżną. W nagrodę otrzymał tamtejsze ziemie na własność oraz herb z przedstawieniem głowy byka z kółkiem w nosie. Tyle mówi nam legenda.

Kary i nagrody w klasztorach śląskich w średniowieczu

Anna Pobóg-Lenartowicz — 2025-03-31

Artykuł analizuje system kar i nagród stosowanych w śląskich klasztorach w średniowieczu, opierając się zarówno na źródłach narracyjnych (kroniki klasztorne), jak i normatywnych (statuty klasztorne). Badanie koncentruje się na dwóch wspólnotach kanoników regularnych działających na Śląsku: klasztorze Najświętszej Maryi Panny na Piasku we Wrocławiu oraz klasztorze św. Bartłomieja w Żaganiu. Dodatkowo uwzględniono ustalenia Olgi M. Przybyłowicz dotyczące klarysek wrocławskich. Istotnym elementem życia klasztornego była Kapituła Winy, podczas której każdy zakonnik musiał publicznie wyznać swoje przewinienia wobec współbraci. Wykroczenia klasyfikowano jako lekkie, ciężkie i bardzo ciężkie. Drobne naruszenia dotyczyły zazwyczaj złamania regulacji ustanowionych przez ludzi, natomiast najcięższe przewinienia obejmowały naruszenia przykazań Bożych. Zbrodnie takie jak morderstwo czy apostazja, wykraczające poza kompetencje kodeksu zakonnego, traktowano jako przypadki wyjątkowe. Najwięcej zapisów w analizowanych źródłach dotyczyło drobnych, codziennych wykroczeń, które skutkowały stosunkowo łagodnymi karami, takimi jak spożywanie posiłków siedząc na ziemi lub ograniczenie ilości przyjmowanego jedzenia. Struktura przewinień i kar wydaje się zbliżona w klasztorach męskich i żeńskich, jednak przypadek wrocławskich klarysek wskazuje na istnienie kar specyficznych dla kobiet. Obejmowały one środki dyscyplinarne wynikające zarówno z postrzegania kobiecej psychiki, jak i z konieczności bezwzględnego przestrzegania klauzury zakonnej. Zarówno w klasztorach męskich, jak i żeńskich większy nacisk kładziono na kary niż na nagrody. Należy jednak zauważyć, że pomimo rozbudowanego systemu kar i licznych reform wprowadzanych przez opatów, w każdej wspólnocie zakonnej zdarzały się przypadki niewłaściwego, a niekiedy wręcz skandalicznego zachowania, co ukazuje trudności w egzekwowaniu dyscypliny klasztornej.

Nagroda czy kara?

Aleksander Rudziński — 2025-03-31

Artykuł analizuje sposób, w jaki Stanisław Reszka (1544–1600), katolicki duchowny, polski dyplomata i pisarz religijny, postrzegał nadawane mu urzędy i godności. Szczególną uwagę poświęcono jego narracji dotyczącej awansów – czy traktował je jako wyróżnienie, czy raczej jako obciążenie. Badanie osadzono w kontekście społeczno-historycznym, uwzględniając osobiste refleksje Reszki na temat rozwoju jego kariery. Działalność Reszki była już przedmiotem badań, prowadzonych m.in. przez Franza Hiplera i Jana Czubka, a współcześnie przez Jadwigę Ambrozję Kalinowską oraz Annę Marię Lepacką. Możliwość szczegółowej rekonstrukcji jego biografii wynika z bogatego zasobu źródłowego, obejmującego listy i diariusz, które – jako częściowo egodokumenty – dostarczają nie tylko informacji faktograficznych, lecz także wglądu w emocje i osobiste doświadczenia Reszki. Choć odniósł on sukces zawodowy i wielokrotnie otrzymywał nowe urzędy, jego droga do najwyższych stanowisk, zwłaszcza biskupstwa, pozostawała zamknięta z powodu nieszlacheckiego pochodzenia. W jego korespondencji znajdują się liczne odniesienia do wewnętrznych dylematów związanych z obejmowaniem kolejnych godności, zwłaszcza tych budzących kontrowersje. W swoich notatkach często wyrażał brak entuzjazmu wobec niektórych nominacji, podkreślając związane z nimi trudności i wyzwania. Przykładem może być dziekania warszawska, której wymóg rezydencji kolidował z jego obowiązkami dyplomatycznymi, co ostatecznie skłoniło go do rezygnacji z tego urzędu. Reszka dwukrotnie odrzucił propozycję objęcia funkcji posła obediencyjnego do papieża – zaszczytnego stanowiska, lecz wymagającego znacznych nakładów finansowych i wzbudzającego w nim duży niepokój. Największe przywiązanie wykazywał do stanowisk nadanych mu przez Stanisława Hozjusza – kanonii warmińskiej oraz sygillatorii w Penitencjarii Apostolskiej. Oprócz ich wymiernych korzyści finansowych istotną rolę mógł odgrywać także czynnik psychologiczny, w tym lojalność wobec Hozjusza i poczucie osobistego związku z jego patronatem.

Rola podarunków i nagród w misji dyplomatycznej kardynała Enrico Caetaniego do Królestwa Polskiego w latach 1596–1597

Janusz Smołucha — 2025-03-31

Artykuł analizuje kwestię podarunków i nagród w misji dyplomatycznej kardynała Enrica Caetaniego do Królestwa Polskiego w latach 1596–1597, w kontekście negocjacji dotyczących organizacji antytureckiej Ligi Świętej. Wykorzystując korespondencję legata oraz diariusz tej podróży autorstwa Giovanniego Paolo Mucantego, autor opisał przykłady stosowanych wówczas nagród oraz to, w jaki sposób wpływały one na relacje między Kościołem katolickim, władzą świecką i lokalnymi społecznościami. W artykule przedstawiono praktyczne zastosowanie pełnomocnictw papieskich, którymi dysponował legat. Obejmowały one szereg prerogatyw odnoszących się do rozwiązywania kwestii prawnych, sporów beneficjalnych, udzielania dyspens oraz wymierzania sankcji kościelnych. Zdaniem autora system nagród był nie tylko narzędziem kontroli, ale także mechanizmem budowania poczucia wspólnoty w czasach napięć religijnych i politycznych. Osobny akcent położono na przyjęcia, gościnę i wymianę darów podczas pobytu kardynała w Kroměřížu, Krakowie, Warszawie i Ołomuńcu. Szczególne znaczenie miały podarunki, którymi obdarowywali się wzajemnie dostojnicy obydwu stron. Kardynał był podejmowany z wielkim przepychem przez biskupa Stanisława Pawłowskiego w Kroměřížu, a w Krakowie rezydował w pałacu kardynała Jerzego Radziwiłła, który osobiście zadbał o jego wygodę. Przebieg misji kardynała Caetaniego stanowi dobry przykład zastosowania dyplomatycznych i religijnych narzędzi do umacniania autorytetu Kościoła rzymskiego w Europie Środkowej w dobie rozpoczynającej się kontrreformacji. Szczególną uwagę poświęcono różnorodności podejść do tej kwestii w regionach katolickich i protestanckich, takich jak Polska, Śląsk i Morawy. W artykule ukazano, jak ceremonialne gesty i podarunki były stosowane w celu integracji społecznej, umacniania lojalności wobec Stolicy Apostolskiej i przeciwdziałania wpływom reformacji.

Z krótkich dziejów klasztoru franciszkanów obserwantów w Głubczycach

Dariusz Karczewski — 2025-03-31

W średniowieczu Głubczyce były jedną z kilku dzielnic książąt z opawskich, wywodzących się z bocznej linii Przemyślidów. Ostatnim z tej dynastii, który panował w Głubczycach, był książę Jan Pobożny (zm. ok. 1485). W 1448 r., wkrótce po objęciu władzy, ufundował i uposażył on w swojej stolicy klasztor franciszkanów obserwantów. Kościół franciszkański stał się też jego nekropolią. Głubczyce były jednym z najwcześniejszych domów obserwanckich na Śląsku. Pierwszy konwent składał się z zakonników przybyłych ze zniszczonego najazdem husyckim Koźla. Klasztor przetrwał tylko do 1543 r., kiedy to luterański właściciel Głubczyc – margrabia Jerzy Hohenzollern-Ansbach – nakazał wygnać zakonników z miasta. Integralną częścią artykułu jest edycja oryginalnego dokumentu fundacyjnego klasztoru franciszkanów obserwantów w Głubczycach, którego treść znana była w historiografii tylko z nowożytnych streszczeń.

Kara boska czy kronikarska?

Anna Paner — 2025-03-31

Artykuł analizuje koncepcję kary boskiej w średniowiecznej mentalności na podstawie czeskich źródeł narracyjnych. Od starożytności wierzono, że bogowie ustanowili prawa i karzą ich naruszenie, co znalazło odzwierciedlenie w Biblii i mitologiach. W średniowieczu nieszczęścia interpretowano jako wyraz boskiej sprawiedliwości, a kara boska pełniła funkcję moralizatorską. Czeskie kroniki, jak „Kronika Kosmasa”, „Kronika zbrasławska” czy „Husitská kronika” Wawrzyńca z Březovej, ukazują różne podejścia do kary boskiej. Opisywano ją zarówno jako przyczynę klęsk żywiołowych, jak i narzędzie wymierzania sprawiedliwości władcom, zdrajcom i heretykom. Kosmas wykazywał racjonalizm, Dalimil widział w kataklizmach interwencję boską. W okresie husytyzmu koncepcja kary boskiej stała się propagandowym narzędziem w rywalizacji katolików i husytów. Kara boska w kronikach nie miała wyłącznie wymiaru religijnego – służyła legitymizacji władzy i osądowi przeciwników politycznych. Narracje o boskiej karze wykorzystywano do wyjaśniania losów władców, heretyków i zdrajców. Czeskie źródła wskazują, że średniowieczna wizja sprawiedliwości łączyła religię, politykę i społeczne oczekiwania. Badanie tego motywu pozwala zrozumieć mentalność ludzi epoki oraz sposób, w jaki narracja historyczna kształtowała ich poglądy.

Dwa praskie zamachy stanu z 1427 roku w świetle źródeł

Jarosław Nikodem — 2025-03-31

Celem autora była analiza źródłowych relacji dotyczących dwóch przewrotów w Pradze. Pierwszy z nich, który miał miejsce 17 kwietnia 1427 r., obalił rządy Zygmunta Korybutowicza. Drugi, z 6 września tego samego roku, był nieudanym zamachem stanu, którego celem było prawdopodobnie wyrwanie czeskiej stolicy z rąk bardziej radykalnych husytów, a tym samym przywrócenie jej umiarkowanego politycznie charakteru. Przewrót kwietniowy został opisany w 14 źródłach, których autorzy wywodzili się z kręgu umiarkowanych husytów. Przewrót wrześniowy został natomiast opisany w 15 źródłach (13 tych samych oraz dwóch dodatkowych: kronice Bartoszka z Drahonic oraz zapiskach w brewiarzu ojca Antocha). Dwóch autorów tych relacji pochodziło z innych kręgów – jeden był katolikiem, drugi duchownym z bractwa sierot. Artykuł szczegółowo porównuje treść przekazów, wskazując na ich podobieństwa i różnice, oraz zwraca uwagę na intencje autorów wynikające z ich postaw ideologicznych i formułowanych ocen. Autor podjął również polemikę z niektórymi twierdzeniami historiografii, które uznał za niewystarczająco przekonujące.

Wymiar sprawiedliwości w świetle Księgi złoczyńców żywieckich

Antoni Barciak — 2025-03-31

Niniejszy artykuł poświęcony jest Księdze złoczyńców żywieckich (The Żywiec Book of Malefactors), prowadzonej od 1589 r. jako część ksiąg radzieckich na ziemiach polskich. Dokumentowała ona wyroki w sprawach najcięższych przestępstw, takich jak morderstwa, rozboje i podpalenia. Zawierała również testamenty skazańców, dostarczające cennych informacji o ich zbrodniach i majątku. Do 1672 r. wpisy były szczegółowe, lecz później ograniczały się do imienia skazańca i sposobu wykonania wyroku. Od 1754 r. zapisy stały się ponownie bardziej rozbudowane. Wszystkie procesy sądowe w Żywcu kończyły się wyrokami śmierci, a do uzyskania zeznań stosowano tortury. Skazańcy pochodzili głównie z niższych warstw społecznych – chłopów, komorników i pasterzy – często działających w grupach rabunkowych. Napaści obejmowały grabieże domów bogatych chłopów, młynarzy, gospodarstw oraz podróżnych. Księga rejestrowała także inne przestępstwa, takie jak dzieciobójstwo, morderstwa małżonków oraz jeden przypadek czarów. Po raz pierwszy wydano ją drukiem w 1952 r. dzięki Stanisławowi Szczotce, lecz pełne znaczenie historyczne zyskała dopiero w nowym opracowaniu Rafała Kosińskiego, opartym na rękopisie z Biblioteki Jagiellońskiej. Księga złoczyńców żywieckich stanowi cenne źródło do badań nad przestępczością i wymiarem sprawiedliwości w Żywcu od XVI do XVIII w.

Nagroda i kara jako element motywacji zawodowej w środowisku piwowarów krakowskich w świetle statutu cechowego z 1568 roku

Sławomir Dryja — 2025-03-31

Artykuł podejmuje tematykę nagrody i kary w wśród grupy mieszczan, reprezentujących słodowników, piwowarów i karczmarzy krakowskich, w świetle statutu cechowego z 1568 r. Warzenie piwa w miastach miało charakter wolny i powszechny. Wynikał z tego odmienny od innych rzemiosł charakter powiązanych z produkcją piwa zawodów. Cechy słodowników, piwowarów i karczmarzy miały charakter otwarty, bowiem mógł do nich należeć każdy obywatel miejski, związany z tymi zawodami. Pozostałe cechy posiadały charakter zamknięty, chroniąc interesy skupionych w nich rzemieślników. Wspomniany statut z 1568 r. (Statuta tabernatorum Cracoviensium) składa się z łacińskiej inwokacji i 35 artykułów spisanych po polsku. W treść wielu artykułów wpisano elementy kary i nagrodykarę i nagrodę, aczkolwiek obserwujemy wyraźną nierównowagę pomiędzy tymi elementami. O ile o jakiejś formie nagrody możemy mówić jedynie w trzech przypadkach, to o tyle kary za różnorakie przewinienia zapisano aż osiemnastokrotnie. Elementem równoważącym są przywileje, których zapisano pięć. Możemy wyróżnić kary o charakterze powszechnym, kary nakładane na towarzyszy cechowych (niekiedy z rozróżnieniem na starszych i młodszych) oraz kary dotyczące wyłącznie mistrzów. Nakładano je w postaci daniny wosku, tygodniowego wynagrodzenia lub były wymierzone w pieniądzu. Kary posiadały różny ciężar gatunkowy, a tym samym różną dolegliwość. Nakładając je, brano pod uwagę status materialny grupy. Uczniowie, nie pobierający wynagrodzenia i pozostający pod opieką mistrzów, byli karani niematerialnie. Funkcja kary, choć posiadała charakter motywujący, miała na celu przywrócenie i utrzymanie utraconej równowagi. Liczne kary posiadały charakter ziemski, zaś na nagrodę można było liczyć najczęściej dopiero po śmierci – w niebie. Tym samym ziemska kara prowadziła do wiecznej nagrody.

Prawne konsekwencje powstania chłopskiego w Czechach w 1775 roku

Šárka Nekvapil Jirásková — 2025-03-31

rocznica wydarzeń z 1775 r., największego powstania chłopskiego w Czechach, ponownie skłania do analizy warunków panujących na czeskiej wsi między wojną trzydziestoletnią a ostatnią tercją XVIII w. Badanie to obejmuje aspekty społeczne, prawne, ekonomiczne i demograficzne, koncentrując się na tym, jak wiejskie społeczności reagowały na rosnące wymagania ze strony właścicieli ziemskich, jak radziły sobie z kryzysami oraz jakie zmiany przechodziły. Choć mniejsze bunty odnotowywano już pod koniec XV i XVI w., pierwsze powstanie na dużą skalę miało miejsce w 1680 r. Powstania chłopskie na ziemiach czeskich miały odmienny charakter w porównaniu z podobnymi wydarzeniami w innych krajach europejskich. Nie przeradzały się w wielkie rebelie prowadzące do znacznych strat ludzkich. Kary miały zazwyczaj charakter przykładowy, jednak często były łagodzone. Protestujący wyrażali swoje żale głównie poprzez pisemne petycje, skargi i formalne wnioski. Początkowo chłopi odwoływali się do dawnych przywilejów, lecz z czasem ich żądania ewoluowały w kierunku egzekwowania patentów dotyczących pańszczyzny, jej ograniczenia lub całkowitego zniesienia. Zmiany te odzwierciedlały narastające napięcia społeczne i rosnące dążenie do reform. Nakładanie – i częste łagodzenie – kar wzbudzało sympatię wobec władcy, jednocześnie pogłębiając dystans między chłopami a właścicielami ziemskimi. Te procesy znalazły później odzwierciedlenie w reformach józefińskich, w szczególności w „Patencie o zniesieniu poddaństwa” oraz „Patencie tolerancyjnym”.

Petr Čornej, Jan Žižka, t. I-II, tłum. Anna Dorota Kamińska (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2024), t. I: ss. 580; t. II: ss. 400

Paweł F. Nowakowski — 2025-03-31

Właściwie każde pokolenie historiografii czeskiej posiada swoją wersję opracowania o Janie Žižce. W nowoczesnych badaniach można je liczyć od pracy Václava Vladivoja Tomka z 1879 r., przez potężne dzieło Josefa Pekařa z l. 1927–1933 czy powojenne Františka Šmahela pisane w okresie praskiej wiosny z 1969 r. Większość z nich doczekała się wznowień już w XXI w., ale dla szerokiej polskiej publiczności pozostają niedostępne. Wprowadzona niedawno do czytelniczego obiegu w języku polskim przez PIW biografia Jana Žižki autorstwa Petra Čorneja jest tłumaczeniem z języka czeskiego jednej z najważniejszych dla dziejów husytyzmu pozycji ostatnich lat. W 2019 roku wydawnictwo Paseka opublikowało książkę pt. Jan Žižka. Życie i czasy husyckiego wojownika. Paseka jest znane z publikacji specjalistycznych książek historycznych, z istotnym miejscem poświęconym średniowieczu i ruchowi husyckiemu, co sprawia, że ich wydania są cenione przez miłośników historii tej epoki.

Wojciech Iwańczak, Magiczny rok 1497 (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2024), ss. 296

Janusz Smołucha — 2025-03-31

Wojciech Iwańczak w książce Magiczny rok 1497 podjął się ambitnego zadania przedstawienia jednego roku z historii świata w formie wielowymiarowej narracji, która ukazuje zdarzenia kształtujące ówczesny porządek polityczny, społeczny i kulturowy. Wybierając rok 1497, autor skupił się na analizie zjawisk z pogranicza polityki, kultury, nauki i przyrody, kreśląc obraz epoki pełnej kontrastów i dynamicznych przemian. Książka nabrała w ten sposób charakteru interdyscyplinarnego, łącząc podejście historyczne i kulturoznawcze z socjologicznym, co pozwala czytelnikowi zanurzyć się głębiej w różnorodność przedstawianych wydarzeń. Publikacja składa się z jedenastu rozdziałów, z których każdy poświęcony jest innemu aspektowi: wydarzeniom, postaciom oraz zjawiskom związanym z rokiem 1497. Autor umiejętnie prowadzi czytelnika przez szerokie spektrum tematów, poczynając od przedstawienia fenomenu renesansowej Florencji, wiodąc poprzez odkrycia geograficzne, naukę i ważne wydarzenia polityczne oraz militarne i kończąc na klęskach naturalnych.