Polemiczny impet dalekosiężnej ustawy
Twórczość polemiczna ks. Piotra Skargi w perspektywie życia duchowego Ukrainy
Abstrakt
Celem artykułu jest prześledzenie wpływu polemicznych dzieł księdza Piotra Skargi (1536–1612) na życie religijne Ukrainy i kulturę ukraińską ówczesnej epoki. Źródłem badań są prace Piotra Skargi, Stanisława Orzechowskiego, Benedykta Herbesta, Herasyma Smotrzyskiego, Iwana Wyszeńskiego, Hipacego Pocieja. Podstawą naukową analizy wpływu Skargi na kulturę ukraińską są poświęcone jego osobie i czasom, w których żył i tworzył, prace: Józefa Tretiaka, Ludowika Piechnika, Janusza Tazbira, Stanisława Cieślaka oraz publikacje traktujące o międzywyznaniowej polemice epoki unii brzeskiej: Volodymyra Antonovycha, Nikolaja Skabalanovicha, Stepana Golubeva, Vladimira Zavitnevicha, Ivana Franki, Mykhaila Hrushevskiego, Kyryla Studynskiego, Porfyrego Yaremenki, Ihora Mytska, Borysa Gudziaka, Vitalija Shevchenki, Leonida Tymoshenki, Ruslana Tkachuka, a także kursy z historii literatury ukraińskiej. W analizie preferowana jest metoda porównawcza. Przebudzenie się pisarskiego talentu Skargi związane jest z jego pobytem w Wilnie, jednym z ośrodków ruchów reformacyjnych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, katedrze głównej prawosławnej metropolii kijowskiej (1415–1795). Wyzwaniem dla Skargi stała się wielowyznaniowość Wilna. Napisał książkę O jedności Kościoła Bożego (1577), w której wykłada trydencką koncepcję eklezjologiczną, odsłania obraz herezji i schizm prześladujących prawosławny Wschód, zarysowuje perspektywy powrotu metropolii kijowskiej do jednoś i ze Stolicą Apostolską. Książka ta, wznowiona w 1590 r., była ważnym impulsem do rozpoczęcia polemiki międzywyznaniowej i poszukiwania przez ukraińskich i białoruskich biskupów prawosławnych środków do przezwyciężenia schizmy. W 1596 r. Synod Brzeski ogłosił zjednoczenie z Kościołem katolickim. Skarga był obecny na synodzie jako obserwator i doradca. W 1597 r. opublikował dokumentalny opis jego przebiegu – księgę Synod Brzeski i jej załącznik: Obrona Synodu Brzeskiego, które bronią kanonicznej ważności synodu, dodając retrospektywę historyczną uzasadniającą konieczność przezwyciężenia schizmy. Dzieła te stały się ważnym czynnikiem w rozwoju Ukraińskiego Kościoła Greckokatolickiego, który udowodnił swoją żywotność w okresie prześladowań i wszedł w epokę postkomunistyczną jako najbardziej twórcza siła duchowa, łącząc staranne pielęgnowanie lokalnej tradycji kościelnej z uniwersalnością misji apostolskiej.
Bibliografia
“Antirrizis abo Apologia przeciwko Krysztofowi Philaletowi, ktory niedawno wydaw ksiazki imienem starozytney Rusi religii greckiey przeciw ksiazkom o Synodzie Rrzeskim napisanym w R. P. 1597”, in: Russkaya istoricheskaya biblioteka, vol. 19 (Sankt-Peterburg: Senatskaya tipografiya, 1903), 477–982.
Documenta Unionis Berestensis eiusque auctorum (1590–1600), eds. P. Athana- sius, G. Welykyj (Romae: PP. Basiliani, 1970).
Dokumenty soborów powszechnych, Greek, Latin, Arabic, Armenian, Polish, vol. 3 (1414–1445), layout and editing Arkadiusz Baron, Henryk Pietras (Kraków: WAM, 2004).
Nikolaj Gogol’, Polnoe sobranie sochinenij (Sankt-Peterburg; Moskva: Izdanie tovarishchestva M.O. Vol’f, 1899).
Gwagnini Alexandro, Sarmatiae Europeae Descriptio, quae regnum Poloniae, Lituaniam, Samogitiam, Russiam, Masouiam, Prussiam, Pomeraniam, Liuo- niam, & Moschouiae, Tartariaeque partem complectitur ([Kraków]: Typus Matthiae Wirzbiętae, 1578).
Herbest Benedykt, “Wypisanie drogi (1566)”, in: Pamiatky polemichnoho pys- menstva kintsia XVI i poch. XVII v., ed. Kyrylo Studynskyi (Lviv: Nakladom NTSh, 1906): 1–12.
Kostomarov Nikolaj, “Yuzhnaya Rus’ v konce XVI veka”, in: Istoricheskie proiz- vedeniya. Avtobiografiya (Kiev: Izd-vo pri Kievskom Universitete, 1989).
Orikhovskyi Stanislav, Tvory, transl. Volodymyr Lytvynov (Kyiv: Dnipro, 2004).
Orzechowski Stanislai, “Baptismus Ruthenorum, Bulla de non rebaptisandis Ruthenis. Kraków, 1544” [26] k., in: Orichoviana: Opera inedita et epistulae Stanislai Orzechowski, 1543–1566, vol. 1, ed. Ioseph Korzeniowski (Cracoviae: Typis Ephemeridum „Czas” Francisci Kluczycki et sociorum, 1891), 36–47.
Sacranus Joannes, Elucidarius errorum ritus Ruthenici [Kraków: Jan Haller, ca 1507].
Scarga Petrus, Pro sacratissima Eucharistia contra haeresim Calvinianam, et Andream Volanum, praesentiam corporis D. N. J. Christi ex codem Sacramento auferentem (Vilnae: Typographia... Radiuili, 1576).
ShevchenkoTaras, The Poetical Works. The Kobzar, transl. C.H. Andrusyshen, Watson Kirkconnell (Toronto: University of Toronto Press, 1964).
Skarga Piotr, O jedności Kościoła Bożego pod jednym pasterzem i o greckim i rusk- iem od tej jedności odstąpieniu (Wilno: Z drukarni ... Mikołaja Chrystopha Radziwiła, 1577).
Skarga Piotr, O jedności Kościoła Bożego: Dzieła polemiczne, original project, preface, comments, remarks abp Ihor Isichenko, transl. Rostyslaw Parańko (Kharkiv: Acta, 2021).
[Skarga Piotr], Synod Brzeski (Kraków: W Drukarniey Andrzeja Piotrkowczyka, 1597).
Skarga Piotr, Żywoty świętych polskich (Kraków: WAM, 2011).
Smotrytskyi Herasym, Kliuch Tsarstva Nebesnoho [Ostroh, 1587, 44 s.], reprynt (Zhytomyr, 2005).
Smotrzyski Meletiusz, Apologia peregrynateiy do krajów wschodnich, original project, preface, comments, remarks abp Ihor Isichenko, transl. Rostysław Parańko (Charków: Acta, 2020).
The Holy Bible, Revised Standard Version (San Francisco: Ignatius Press, 2015).
Vishenskij Ivan, Sochineniya, ed. I.P. Eremina (Moskva; Leningrad: Izd-vo AN SSSR, 1955).
Vyshenskyi Ivan, Tvory (Kyiv: Derzhlitvydav, 1959).
Zubrytskyi Denys, Khronika stavropihiiskoho bratstva, pereklad: Ivan Svarnyk (Lviv: Apriori, 2011).
Andreotti Giulio, Jezuita w Chinach, transl. Eugeniusz Kabatc (Kraków: WAM, 2004).
Antonovych Volodymyr, Shcho prynesla Ukraini uniia: Stan Ukrainskoi Pravo- slavnoi Tserkvy Antonovych vid polovyny XVII do kintsia XVIII st. (Vinnipeh: Ekkleziia, 1991).
Barvinskyi Oleksander, Istoriia ukrainskoi literatury, vol. 1 (Lviv: Nakladom knyharni Barvinskyi Naukovoho tovarystva im. Shevchenka, 1920).
Bibliografia Literatury Polskiej – Nowy Korbut, vol. 3, Piśmiennictwo staropolskie (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1965).
Bukowski Julian, Dzieje reformacyi w Polsce od wejścia jej do Polski aż do jej upadku, vol. 1, Początki i terytoryalne rozprzestrzenienie się reformacyi (Kraków, 1883).
Chubatyi Mykola, Istoriia khrystyianstva na Rusi–Ukraini, vol. 2 (Rym: Vydannia UKU, 1976).
Cieślak Stanisław, Marcin Laterna SJ (1552–1598). Działacz kontrreformacyjny (Kraków: WAM; Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna „Ignatianum”, 2003).
Danylenko Serhii, Dorohoiu hanby i zrady: Istorychna khronika (Kyiv: Naukova dumka 1970).
Franko Ivan, “Istoriia ukrainskoi literatury. Chast I”, in: Zibrannia tvoriv, vol. 40 (Kyiv: Naukova dumka, 1983), 7–370.
Franko Ivan, Narys istorii ukrainsko-ruskoi literatury do 1890 r. (Lviv: Nakladom ukrainsko-ruskoi vydavnychoi spilky, 1910).
Gill Joseph, Florentiiskyi sobor, transl. Mariany Prokopovych (Lviv: Vydavny- tstvo UKU, 2016).
Golubev Stepan, Kievskij mitropolit Petr Mogila i ego spodvizhniki (Opyt istorich- eskogo issledovaniya), vol. 2 (Kiev: Tip. S.V. Kul’zhenko, 1898).
Gudziak Borys, Kryza i reforma: Kyivska mytropoliia, Tsarhorodskyi patriarkhat i heneza Beresteiskoi unii, transl. Maria Hablevych (Lviv: Instytut istorii Tserkvy Lvivskoi Bohoslovskoi akademii, 2000).
Hrushevskyi Mykhailo, Levytskyi Orest, Rozvidky pro tserkovni vidnosyny na Ukraini–Rusy XVI–XVIII st. (Lviv: Nakladom Naukovoho tovarystva imeny Shevchenka, 1900).
Inglot Marek SJ, Tovarystvo Isusa v Rosiiskii imperii (1772–1820) i yoho uchast u zahalnomu vidnovlenni ordenu (Lviv: Svichado, 2009).
Isichenko Ihor, Istoriia ukrainskoi literatury: Epokha Baroko. XVII–XVIII st., pidruchnyk dlia studentiv filolohichnykh fakultetiv universytetiv (Lviv; Kyiv; Kharkiv: Sviatohorets, 2011).
Istoriia ukrainskoi literatury, vol. 1 (Kyiv: Naukova dumka, 1967).
Istoriia ukrainskoi literatury, vol. 2 (Kyiv: Naukova dumka, 2014).
Istoriia ukrainskoi literatury, vol. 1 (Kyiv: Vyd-vo AN URSR, 1954).
Kartashev Anton, Ocherki po istorii Russkoj Cerkvi, vol. 1 (Moskva: Terra-Terra, 1993).
Katedra łacińska we Lwowie, eds. Jakub Adamski, Marcin Biernat, Jan K. Ostrows- ki (Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 2013).
Khoma Ivan, Kyivska mytropoliia v beresteiskim periodi (Rym: Vydannia Ukrain- skoho Katolytskoho Universytetu im. sv. Klymenta Papy, 1979).
Kłos Juliusz, Wilno: przewodnik krajoznawczy (Wilno: Drukarnia Artystyczna Grafika, 1937).
Kniazi Ostrozki (Kyiv: TOV „Baltiia-Druk”, 2006).
Kochetov D.B, Kuz’min A.V, Shlevis G.P, “Vilenskij vo imya Svyatoj Troicy muzhskoj monastyr”, in: Pravoslavnaya enciklopediya, vol. 8 (Moskva: Cerk- ovno-Nauchnyj Centr „Pravoslavnaya Enciklopediya”, 2004).
Kohn Hans, Pan-Slavism: Its History and Ideology (Indiana: University of Notre Dame Press, 1953).
Konfederacja warszawska 1573 roku: wielka karta polskiej tolerancji, ed. Mirosław Korolko, Janusz Tazbir (Warszawa: PAX, 1980).
Kosman Marceli, “Reformacja na Litwie: Przebieg – programy – realizacja”, in: Chrzest Litwy: Geneza. Przebieg. Konsekwencje, ed. Marek T. Zahajkiewicz (Lublin: KUL, 1990), 181–207.
Ks. Piotr Skarga SJ (1536–1612): Życie i dziedzictwo. Rok jubileuszowy, eds. Roman Darowski, Stanisław Ziemiański (Kraków: WAM–Ignatianum, 2012).
Licenberger Olga, Rimsko-Katolicheskaya Cerkov’ v Rossii: Istoriya i pravovoe polozhenie (Saratov, 2001).
Laktiur Zhan, Yezuity, vol. 1, Zavoiovnyky (Lviv: Svichado, 2011).
Lambert Willi, Słownik duchowości ignacjańskiej, transl. Olga Fendrych (Kraków: WAM, 2001).
Likowski Edward, Unia Brzeska r. 1596 (Warszawa, 1907).
McMahon J. Robert, The Cold War: A Very Short Introduction (Oxford: Oxford University Press, 2003).
Mironowicz Antoni, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów (Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2003).
Monchak Ihor, Florentiiskyi ekumenizm u Kyivskii Tserkvi: Uniina ideia v pomis- nii ekleziialnii tradytsii, transl. Romana Skakuna (Lviv: Vydavnytstvo UKU, 2012).
Mytsko Ihor, Ostrozka sloviano-hreko-latynska akademiia (1576–1636) (Kyiv: Naukova dumka, 1990).
Narys istorii ukrainskoi literatury, eds. S.I. Maslov, Ye.P. Kyryliuk (Kyiv: Vyd-vo AN URSR, 1945).
Narys istorii vasyliianskoho chynu sviatoho Yosafata (Rome: Vyd-vo OO. Vasyli- ian, 1992).
Niechwiej Marek, Walecki Wacław, Johannes Sacranus. O błędach rusińskiego obrządku to jest Elucidarius errorum ritus ruthenici (1501) czyli Jan z Oświęcimia wobec idei unii kościelnej z prawosławnymi Rusinami (Kraków: Collegium Columbinum, 2012).
[Ohiienko] Ilarion, Kniaz Kostiantyn Ostrozkyi i yoho kulturna pratsia: Isto- rychna monohrafiia (Winnipeg, 1958).
Papée Fryderyk, Historya miasta Lwowa w zarysie (Lwów: Nakładem gminy król. stoł. miasta Lwowa, 1894).
Piechnik Ludwik, Początki Akademii Wileńskiej: 1570–1599 (Rzym: Apud „Instututum historicum Societatis Jesu”, 1984).
Represje wobec Kościoła w krajach bloku wschodniego: Komuniści przeciw religii po 1944 roku, ed. Józef Marecki (Kraków: WAM, 2011).
Runciman Steven, Velikaya Cerkov’ v plenenii: Istoriya Grecheskoj cerkvi ot padeniya Konstantinopolya v 1453 g. do 1821 g., transl. L.A. Gerd (Sankt- Peterburg: Izdatel’stvo Olega Abyshko, 2006).
Shevchenko Vitalii, Pravoslavno-katolytska polemika ta problemy uniinosti v zhytti Rusy-Ukrainy doberesteiskoho periodu (Kyiv: Presa Ukrainy, 2002).
Skabalanovich Nikolaj, Ob Apokrisise Hristofora Filaleta (Sankt-Peterburg: Tipo- grafiya K.V. Trubnikova, 1873).
Tazbir Janusz, Piotr Skarga: szermierz kontrreformacji (Warszawa: Wiedza Powszechna, 1978).
Tkachuk Ruslan, Tvorchist mytropolyta Ipatiia Potiia ta polemichna literatura na mezhi XVI– pochatku XVII st.: Dzherela. Rytoryka. Dialoh (Kyiv: Vydavnychyi dim Dmytra Buraho, 2011).
Tretiak Józef, Piotr Skarga w dziejach i literaturze Unii brzeskiej (Kraków: Nakładem Akademii Umiejętnoѕci, 1912).
Tsynkalovskyi Oleksander, Stara Volyn i Volynske Polissia (Winnipeg: Volyn, 1986).
Tymoshenko Leonid, Beresteiska uniia 1596 r.: Navchalnyi posibnyk (Droho- bych: Kolo, 2004).
Tyszkowski Kazimierz, Stefan Batory (Lwów: Nakładem Macierzy Polskiej, 1933).
Uczniowie – sodaliści gimnazjum jezuitów w Brunsberdze (Braniewie) 1579–1623, eds. Marek Inglot in cooperation with Ludwik Grzebień (Kraków: WAM, 1998).
Ukrainska perspektyva literaturnoi tvorchosti o. Petra Skarhy: Zbirnyk statei (Kharkiv: Akta, 2013).
Ukrainski pysmennyky: Bio-bibliohrafichnyi slovnyk, vol. 1, Davnia ukrainska lit- eratura (XI–XVIII st. st.), uklav L.Ie. Makhnovets (Kyiv: Derzhlitvydav, 1960).
Vialіkaie kniastva Lіtoўskaie: Encyklapedyia, vol. 1 (Mіnsk: Belaruskaya encyklapedyia іmya Petrusya Broўkі, 2007).
Vlasovskyi Ivan, Narys istorii Ukrainskoi Pravoslavnoi Tserkvy (New York– Kyiv, 1990).
Vozniak Mykhailo, Istoriia ukrainskoi literatury, vol. 2. Viky XVI–XVIII (Lviv: Nakladom Tovarystva „Prosvita”, 1921).
Yaremenko Porfyriy, Ivan Vyshenskyi (Kyiv: Vyshcha Shkola, 1982).
Yefremov Serhii, Istoriia ukrainskoho pysmenstva, vol. 1 (New York: Nakladom Rady Oborony i Dopomohy Ukrainy UKK Ameryky, 1991).
Zahaiko Petro, Ukrainski pysmennyky-polemisty kintsia XVI – pochatku XVII st. v borotbi proty Vatikanu i unii (Kyiv: Vyd-vo AN URSR, 1957).
Załęski Stanisław, Jezuici w Polsce, vol. 4. Dzieje 153 kolegiów i domów jezuitów w Polsce (Kraków: Drukiem i Nakładem Drukarni W.L. Anczyca, 1905).
Zapasko Yakym, Isaievych Yaroslav, Kataloh starodrukiv, vydanykh na Ukraini, kn. 1 (1574–1700) (Lviv: Vyd-vo LDU, 1981).
Zatorskyi Nazar, “Poslannia Mysaila do papy Syksta IV” 1476 roku: rekonstruktsiia arkhetypu (Lviv: Vydavnytstvo UKU, 2019).
Zavitnevich Vladimir, “Palinodiya” Zaharii Kopystenskogo i ee mesto v istorii zapadnorusskoj polemiki XVI i XVII vv. (Varshava, 1883).
Hrytsak Yaroslav, “Istoriia dvokh mist: Lviv i Donetsk u porivnialnii perspek- tyvi”, Ukraina moderna. Spetsiialnyi vypusk. Lviv-Donetsk. Sotsiialni iden- tychnosti v suchasnii Ukraini 12/2 (2007): 27–60.
Kaim Andrzej, “Baptismus Ruthenorum Stanisława Orzechowskiego z Rusi”, Archiwa, biblioteki i muzea kościelne 73 (2000): 227–251.
Prieto I Andrés, “The Perils of Accommodation: Jesuit Missionary Strategies in the Early Modern World”, Journal of Jesuit Studies 4/3 (2017): 395–414.
Ptaszyński Maciej, “«Papież litewskiej reformacji» czy późny humanista? Uwagi na marginesie najnowszej biografii Andrzeja Wolana”, Kwartalnik History- czny 67/3 (2010): 107–120.
Ruggieri Juliusz, “Sprawozdanie ze stanu Królestwa Polskiego złożone świętemu Piusowi V Papieżowi na dworze Zygmunta Augusta za swoim powrotem z Polski r. p. 1568”, Czas: dodatek miesięczny 3/12 (1858): 563–618.
Studynskyi Kyrylo, “Khto buv avtorom ′Αντιρρήσιςa z r. 1599?”, Zapysky Nau- kovoho tovarystva imeny Shevchenka 35–36 (1900): 1–20.
Vortman Richard, “«Oficial’naya narodnost’» i nacional’nyj mif rossijskoj monarhii XIX veka”, Rossiya/Russia 3/11, Kul’turnye praktiki v ideologicheskoj perspektive. Rossiya, XVIII – nachalo XX veka (1999): 233–244.
Zorin Andrej, “Ideologiya «pravoslaviya – samoderzhaviya – narodnosti»: opyt rekonstrukcii”, Novoe literaturnoe obozrenie 26 (1997): 71–104.
Copyright (c) 2022 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
