W jaki sposób można było zostać misjonarzem w Oriencie?
Litterae indipetae i inne strategie jezuitów z Rzeczypospolitej Obojga Narodów (1612–1721)
Abstrakt
W epoce nowożytnej wielu jezuitów zwracało się do generała zakonu z prośbą o pozwolenie na udział w misji zagranicznej. Ich petycje, tzw. litterae indipetae, świadczą o licznych powołaniach członków zakonu do służby w dalekich krajach. Artykuł zawiera analizę próśb napisanych przez jezuitów z prowincji polskiej i litewskiej w okresie od drugiej dekady XVII do trzeciej dekady następnego stulecia. Podejmuje próbę ustalenia, jaki obraz wymarzonych terytoriów działalności misyjnej wyłania się z petycji kandydatów, a także do jakiej wiedzy o Oriencie przyznawali się oni przed przełożonym. Artykuł opisuje również, jak suplikanci motywowali konieczność inwestycji środków Towarzystwa Jezusowego właśnie w działalność misyjną na wybranych przez nich terytoriach, tj. muzułmańskim Wschodzie i krajach czerkieskich, których przynależność religijna nie była prosta do ustalenia w owej epoce. Warto podkreślić, że wielu jezuitów z Rzeczypospolitej stosowało się do standardowej procedury dla kandydatów na misjonarzy, która zakładała uzyskanie zgody generała. Wydaje się, że udzielał on jej tak rzadko ze względu na ogromne potrzeby kadrowe zakonu w samym państwie polsko-litewskim. Z tego powodu zdawał się obojętny na poruszające wizje cierpiących jeńców i ich nieochrzczonych dzieci, rzadko też ulegał kuszącym obrazom Czerkiesów, którzy mieli znać pewne podstawowe zwyczaje chrześcijańskie i w związku z tym wydawali się aplikującym grupą stosunkowo łatwą do pozyskania dla Kościoła katolickiego. Wielu spośród polskich i litewskich jezuitów, którzy są wspomniani w źródłach jako misjonarze w Oriencie, nie wysłało prośby do generała przed podróżą na Wschód. Wydaje się, że posługa członkom poselstw do władców muzułmańskich, jak i osobiste poparcie udzielone przez polskich władców i magnatów umożliwiło im zrealizowanie chociaż na krótko marzenia o misjonarskim życiu. Zwraca uwagę fakt, że ci z nich, którzy decydowali się na pozostanie dłużej na misji, próbowali uzyskać post factum błogosławieństwo generała. Należy wspomnieć o jeszcze jednej grupie polskich i litewskich jezuitów, których spotykamy w Persji i na Kaukazie, tzn. o kandydatach na misje w Chinach, którym nie udało się dotrzeć na Daleki Wschód i w związku z tym musieli się zadowolić posługą w mniej prestiżowym miejscu.
Bibliografia
General Archives of the Order of Preachers in Rome, XIII, 076900.
Archivum Romanum Societatis Iesu, Gal. 96II, 103II, Pol. 13, 68II, 69, 77II, 78, 79.
Propaganda Fide Historical Archives in Rome, SOCG, vol. 62, 65, 122.
D’Avril Philippe, Voyage en divers états d’Europe e d’Asie, entreprise pour décou- vrir une nouveau chemin à la Chine (Paris, 1693).
Krusiński Joannes, Prodromus ad tragicam vertentis belli Persici historiam (L’viv: Typis Collegii Societatis Iesu, 1734).
Bednarz Mieczysław, “Ignacy Franciszek Zapolski, diplomata i misjonarz w Persji pod koniec wieku”, in: Gdy Europa szukała Azji, ed. Felix Plattner (Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, 1975), 371–86.
Casalini Cristiano, “Discerning Skills: Psychological Insight at the Core of Jesuit Identity”, in: Exploring Jesuit Distinctiveness. Interdisciplinary Perspectives on Ways of Proceeding within the Society of Jesus, ed. Robert Aleksander Maryks (Leiden–Boston: Brill, 2016), 189–211.
Clossey Luke, Salvation and Globalization in the Early Jesuit Missions (Cam- bridge: Cambridge University Press, 2011).
Czamańska Ilona, “Religia i polityka. Rola kościoła katolickiego i cerkwi pra- wosławnej w stosunkach polsko-mołdawskich w XVII wieku”, in: Bliżej sie- bie: Rumuni i Polacy w Europie. Historia i dzień dzisiejszy, eds. Stanislava Iachimovschi, Elżbieta Wieruszewska, (Suceava: Uniunea Polonezilor din România 2006), 168–171.
Ambrosius Eszer, Missionen in Randzonen der Weltgeschichte. Krim, Kaukasien und Georgien, in: Sacra Congregationis De Propaganda Fide Memoria Rerum 1622–1972, ed. Josef Metzler, vol. 1, part 1: 1622–1700 (Rome: Herder, 1971), 650–679.
Gliwa Andrzej, Kraina upartych niepogód. Zniszczenia wojenne na obszarze zie- mi przemyskiej w XVII wieku (Przemyśl: Towarzystwo Przyjaciół Nauk im. Kazimierza Marii Osińskiego w Przemyślu, 2013).
Golvers Noël, „«Litterae Indipetae» from the Jesuit Provincia Flandro-Belgica 1640/1660–1700”, in: Light a Candle. Encounters and Friendship with China. Festschrift in Honour of Angelo S. Lazzarotto P.I.M.E, eds. Roman Małek S.V.D., Gianni Criveller P.I.M.E. (Sankt-Augustin–Nettetal: Steyler Verlags- buchhandlung, 2010).
Hautala Roman, “Catholic Missions in the Golden Horde Territory”, in: From Pax Mongolica to Pax Ottomanica, eds. Ovidiu Cristea, Liviu Pilat (Leiden– Boston: Brill, 2020), 39–65.
Inglot Marek, “Misjonarze jezuiccy na Krymie od początku XVII do połowy XVIII wieku”, in: Polacy na Krymie, ed. Edward Walewander (Lublin: Studio Komputerowo-Wydawnicze „Bamka”, 2004).
Kizilov Mikhail, “The Black Sea and the Slave Trade: The Role of Crimean Mari- time Towns in the Trade in Slaves and Captives in the Fifteenth to Eighteenth Centuries”, in: Critical Readings on Global Slavery, eds. Damian Alan Pargas, Felicia Roşu (Leiden–Boston: Brill, 2018), 958–982.
Królikowska-Jedlińska Natalia, “The Northern Caucasus Viewed by the Catholic Missionaries, 1625–1720s” in: Eastern Europe, Safavid Persia and the Iberian World. Frontiers and Circulations at the Edge of Empires, eds. José Cutillas Ferrer, Óscar Recio (Valencia: Albatros. 2018), 127–138.
Królikowska-Jedlińska Natalia, “Slaves of the Crimean Khan or Muslim War- riors? The Status of Circassians in the Early Modern Period”, in: Slavery in the Black Sea Region c. 900–1900. Forms of Unfreedom at the Intersection between Christianity and Islam, ed. Felicia Roşu, (Leiden–Boston: Brill, 2022), 364–384.
Matthee Rudi, “Introduction”, in: Judas Thaddeus Krusinski, The History of the Revolution of Persia: An Eyewitness Account of the Fall of the Safavi Dynasty (I.B. Tauris: London–New York, 2018), VII–XVII.
Miazek-Męczyńska Monika, Indipetae Polonae – kołatanie do drzwi misji chiń- skiej (Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickie- wicza, 2015).
Nowak Edmund, Rys duszpasterstwa wojskowego w Polsce 968–1831 (Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy: Warszawa, 1932).
Panfil Rafał, “Starania Stanisława Kuklińskiego o przejęcie kościoła zamkowego w Malborku”, Echa Przeszłości 18 (2017): 171–198.
Panfil Rafał, “Pierwsi Jezuici w Malborku jako reprezentanci multietnicznego społeczeństwa Rzeczpospolitej Obojga Narodów”, in: Stan badań nad wie- lokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, vol. 1, eds. Wojciech Walczak, Karol Łopatecki (Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2017), 243–295.
Pizzorusso Giovanni, Governare le missioni, conoscere il mondo nel XVII secolo. La Congregazione Pontificia de Propaganda Fide (Edizioni Sette Città: Vit- erbo, 2018).
Pizzorussi Giovanni, “Reti informative e strategie politiche tra la Francia, Roma e le missioni cattoliche nell’impero ottomano agli inizi del XVII secolo”, in: I Turchi, il Mediterraneo e l’Europa, ed. Giovanna Motta (FrancoAngeli: Milano 1998), 212–231.
Prokop Krzysztof, Rzymskokatoliccy biskupi ordynariusze diecezji na ziemiach ruskich dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów (do czasów I wojny świa- towej) (Warszawa–Drohiczyn: Drukarnia Akcydensowa Andrzej Dorosz, 2014).
Prosperi Adriano, Tribunali della coscienza: Inquisitori, confessori, missionary (Torino: Piccola Biblioteca Einaudi, 1996).
Reychman Jan, Biskupstwo bakowskie w świetle literatury historycznej rumuńskiej (Kraków: Nasza Przeszłość, 1948).
Russell Camilla, “Imagining the «Indies»: Italian Jesuit Petitions for the Overseas Missions at the Turn of the Seventeenth Century”, in: L’Europa divisa e i nuovi mondi. Per Adriano Prosperi, eds. Massimo Donattini, Giuseppe Marcocci, Stefania Pastore (Pisa: Edizioni della Normale, 2011), vol. 2, 179–189.
Russell Camilla, “Vocation to the East: Italian Candidates for the Jesuit China Mission at the Turn of the Seventeenth Century”, in: Renaissance Studies in Honor of Joseph Connors, eds. Machtelt Israëls, Louis Waldman (Florence, Villa I Tatti: The Harvard University Center for Italian Renaissance Studies, 2013), vol. 2, 313–327.
Ryba Renata, Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko-tureckiej (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2014).
Shore Paul, Narratives of Adversity. Jesuits in the Eastern Peripheries of the Hab- sburg Realms (1640–1773) (Budapest–New York: CEU Press, 2012).
Targosz Karolina, Jan III Sobieski mecenasem nauk i uczonych (Warszawa: Muze- um Pałac w Wilanowie, 2012).
Tiburcio Alberto, Muslim–Christian Polemics in Safavid Iran (Edinburgh: Edin- burgh University Press, 2020).
Toledano Ehud, “Enslavement in the Ottoman Empire in the Early Modern Period”, in: The Cambridge World History of Slavery, eds. David Eltis, Stanley Engerman (Cambridge: Cambridge University Press, 2011), 25–46.
Wagner Marek, „Kampania kamieniecka 1688 roku”, in: Jarzmo Ligi Świętej? Jan III Sobieski i Rzeczpospolita w latach 1684–1696, ed. Dariusz Milewski (Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, 2017), 187–213.
Wagner Marek, Stanisław Jabłonowski (1634–1702). Polityk i dowódca, vol. 1–2 (Tarnowskie Góry: Inforteditions 2020).
Windler Christian, Missionare in Persien. Kulturelle Diversität und Normen- konkurrenz im frühneuzeitlichen Katholizismus (17. –18. Jahrhundert) (Köln– Weimar–Wien: Böhlau–Verlag, 2018).
Zabolotnaia Lilia, “Populaţia catolicâ în oraşele din Moldova (secolele XVI– XVII)”, in: Bliżej siebie. Polacy i Rumuni a historyczne I kulturowe dziedzictwo Europy, eds. Stanislava Iachimovschi, Elżbieta Wieruszewska (Suceava: Uniu- nea Polonezilor din România, 2007), 156–173.
Załęski Stanisław, Misje w Persji w XVII i XVIII wieku pod protektoratem Polski (Kraków: Drukarnia „Czasu” Fr. Kulczyckiego i spółki, 1882).
Załęski Stanisław, Jezuici w Polsce, vol. 2, part 2 (Lwów: Drukarnia Ludowa, 1902).
Bobková-Valentová Kateřina, “Come elaborare la biografia di un gesuita? Rassegna delle fonti di registro dell’ordine, loro conservazione, accessibilità e valore documentario nella prospettiva di una sistematica elaborazione di un database biografico”, Bollettino dell’Istituto Storico Ceco di Roma 9 (2014): 111–145.
Bočková Alena, “Epistolae Generalium ad Nostros - Ăádová korespondence jako biografický pramen”, Folia Historica Bohemica 26 (2011): 403–416.
Eszer Ambrosius, “Giovanni Giuliani da Lucca O.P. Forschungen zu seinem Leben und zu seinen Schriften”, Archivum Fratrum Praedicatorum 37 (1967): 353–468.
Eszer Ambrosius, “Die Gemeinde von Čobruči am Dnestr und die II. Krim- Mission der Dominikaner”, Angelicum 46/3–4 (1969): 366–386.
Frei Elisa, “In Nomine Patris: The Struggle Between an Indipeta, his Father, and the Superior Generals of the Society of Jesus (ca. 1701–1724)”, Chronica mundi 13 (2018): 107–123.
Frei Elisa, “The Many Faces of Ignazio Maria Romeo, SJ (1676–1724?), Petitioner for the Indies: A Jesuit Seen through his Litterae Indipetae and the Epistulae Generalium”, Archivum Historicum Societatis Iesu 85 (2016): 365–404.
Gliwa Andrzej, “Doświadczenie inwazji tatarskich w narracjach ludowych i pamięci zbiorowej jako niematerialne dziedzictwo kulturowe Polski południowo-wschodniej”, Ochrona zabytków 1 (2014): 53–73.
Krzyszkowski, Joseph, “Entre Varsovie et Ispahan. Le P. Ignace-François Zapolski S.I. ”, Archivum Historicum Societatis Jesu 18 (1949): 85–117.
Lamalle Edmond, “L’archivio di un grande Ordine religioso. L’Archivio Gener- ale della Compagnia di Gesù”, Archiva Ecclesiae 24–25 (1981–1982): 114–116.
Madaj Mieczysław, Z dziejów misji polskiej na Krymie, „Sacrum Poloniae Millenium” 5 (1958): 521–538.
Maldavsky Aliocha, “Pedir las Indias. Las cartas ‘indipetae’ de lo jesuitas europe- os, siglos XVI–XVII, ensayo historiogràfico”, Relaciones XXXIII, 132 (2012). Mariani Andrea, “Aktywność jezuickich kapelanów nadwornych prowincji litewskiej. Między ustawodawstwem zakonnym a praktyką”, Rocznik Lituanistyczny 1 (2015): 37–82.
Matthee Rudi, “Poverty and Perseverance: The Jesuit Missions of Isfahan and Shamakhi in Safavid Iran”, Al-Qantara 36 (2015): 463–501.
Miazek-Męczyńska Monika, “Polish Jesuits and Their Dreams about Missions in China, according to the Litterae indipetae”, Journal of Jesuit Studies 5 (2018/3): 404–420.
Milewski Dariusz, „Jerzy Kutnarski – Polak w służbie mołdawskiej i polskiej”, Echa Przeszłości 13 (2012): 107–131.
Skowron Ryszard, “Tłumaczenia i recepcja w Europie i Turcji prac Judy Tade- usza Krusińskiego o wojnie afgańsko-perskiej i upadku dynastii Safawidów”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego Prace Historyczne 147/1 (2020): 13–36.
Souza Laura, Massimi, Marina, “Il desiderio dell’oltremare nelle litterae Indip- etae: le condizioni psicologiche per l’azione nella narrativa di giovani gesuiti del sedicesimo secolo”, Memorandum 3 (2002): 55–71.
Vantard Amélie, “Les vocations missionnaires chez les Jésuites français aux XVIIe–XVIIIe siècles”, Annales de Bretagne et des Pays de l’Ouest 116/3 (2009): 9–22.
Copyright (c) 2022 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
