Walka z „morowym powietrzem” na terenach dawnej Rzeczypospolitej w świetle żywieckiej kroniki z XVIII wieku
Abstrakt
Artykuł przybliża problem walki z „morowym powietrzem” na obszarze dawnej Rzeczypospolitej, ze szczególnym uwzględnieniem Państwa Żywieckiego, w XVI–VIII wieku. Autorka stara się odpowiedzieć na pytania, jak ówcześni medycy radzili sobie z epidemiami, jakie działania podejmowali zwykli ludzie, dla których szalejąca zaraza była często wynikiem ingerencji sił demonicznych, i wreszcie, jakie formy walki z zarazą zostały zaproponowane wiernym przez Kościół.
Źródłem rozważań jest „Chronografia albo Dziejopis Żywiecki”, opis dzie- jów miasta Żywca i okolic z lat 1400–1728, spisany przez wójta Andrzeja Komonieckiego (1659–1729). Kronika przywołuje niezwykle barwny obraz dawnych obyczajów, wierzeń i przesądów oraz praktyk paramedycznych, które dla naszej współczesnej wrażliwości kulturowej mogą wydawać się dziwaczne, przerażające lub makabryczne. Autorka wykorzystała obszerną literaturę przedmiotu, przede wszystkim z zakresu historii medycyny.
Wśród metod badawczych zastosowanych w opracowaniu warto wymienić przede wszystkim: metodę eksplikatywną, metodę badania dokumentów, metodę analizy i krytyki źródeł, metodę analizy kulturowej oraz metodę analizy stylistyczno-retorycznej.
We współczesnej rzeczywistości społeczno-kulturowej czytanie „Chronografii” nabiera nowych znaczeń. W kontekście pandemii, która nawiedziła świat w XXI wieku, szczególnie interesujące wydają się niezwykle trafne relacje żywieckiego kronikarza, które pozwalają porównać postawę naszych dawnych polskich przodków i nas samych w obliczu podobnego zagrożenia. To porównanie prowadzi do przekonania, że niektóre środki podjęte w celu powstrzymania rozprzestrzeniania się infekcji, takie jak zachowanie dystansu, ograniczenie liczby uczestników pogrzebów czy niewpuszczanie obcych do miast, są podejmowane do dziś, podczas gdy inne, takie jak: zamykanie chorych w chatach, podpalanie zarażonych domów, grzebanie ofiar dżumy pod płotami, topienie ich w rzekach czy bezczeszczenie ciał zmarłych podejrzanych o spowodowanie dżumy, są teraz szczęśliwie zapomniane.
Bibliografia
Baranowski Bohdan, Życie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1975).
Bylina Stanisław, Religijność późnego średniowiecza. Chrześcijaństwo a kultura tradycyjna w Europie Środkowo-Wschodniej w XIV–XV w. (Warszawa: Wydawnictwo Neriton–Instytut Historii PAN 2009).
Bystroń Jan S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, T. 1 (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy 1976).
Drążkowska Anna, „Kilka uwag na temat sposobów walki z dżumą w XVII i XVIII wieku na podstawie wybranych źródeł” w Epidemie, klęski, wojny, ed. Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński (Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich 2008), 269–273.
Dyrlaga Przemysław, Rafał Kosiński, „Andrzej Komoniecki – życie i działalność”, w Monumenta albo zebranie starożytnych dzieł, ozdób, pobożności i łask Boskich przez obraz cudowny Matki Bożej Panny Mariej w parochiej kościoła rychwalskiego (Rychwałda Monumenta), introd. Przemysław Dyrlaga i Rafał Kosiński (Żywiec: Towarzystwo Naukowe Żywieckie 2015), 19–56.
Giedroyć Franciszek, Mór w Polsce w wiekach ubiegłych. Zarys historyczny (Warszawa: Drukarnia L. Szkaradzińskiego 1899).
Gostomski Anzelm, Gospodarstwo, introd. Stefan Inglot (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich 1951).
Jarczykowa Mariola, „»Powietrzna zaraza« w Wielkim Księstwie Litewskim w ujęciu Walentego Bartoszewskiego i Piotra Kochlewskiego” in Świat bliski i świat daleki w staropolskich przestrzeniach, ed. Mariola Jarczykowa, Bożena Mazurkowa, Szymon Dąbrowski, (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego 2015), 153–172.
Kaczmarzyk Izabela, „Medyczne posłannictwo ewangelickiego piśmiennictwa religijnego na Śląsku w XVII i XVIII wieku w sytuacji zagrożenia »morowym powietrzem« (na przykładzie dzieł Samuela Dambrowskiego i Jana Muthmana)” in Terra culturae. Obszary, transfery, recepcje kultury. Studia oraz szkice o kulturze i historii, ed. Łukasz Burkiewicz, (Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie 2018), 265–284.
Karpiński Andrzej, „Epidemie w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku (zarys problematyki)”, in Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetna rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, ed. Edmund Kizik, (Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska 2012), 15–26.
Karpiński Andrzej, W walce z niewidzialnym wrogiem. Epidemie chorób zakaźnych w Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa demograficzne, społeczno-ekonomiczne i polityczne (Warszawa: Wydawnictwo Neriton– Instytut Historii PAN 2000).
Kizik Edmund, „Denkmahl der Pestilentz – pomnik zarazy wystawiony przez historyków” in Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetna rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, ed. Edmund Kizik, (Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska 2012), 9–12.
Komoniecki Andrzej, Chronografia albo Dziejopis Żywiecki, ed. Stanisław Grodziski, Irena Dwornicka, (Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej 2005).
Kowalski Piotr, Świat Andrzeja Komonieckiego kronikarza Żywca. Studia z antropologii historycznej (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego 2010).
Kracik Jan, „Personalia Andrzeja Komonieckiego w niedbałym zwierciadle historiografii”, Karta Groni 15 (1989), 62–64.
Kracik Jan, Staropolskie postawy wobec zarazy (Kraków: Wydawnictwo Petrus 2012).
Lebrun François, Jak dawniej leczono. Lekarze, święci i czarodzieje w XVII i XVIII wieku, transl. Zofia Podgórska-Klawe, (Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen: Dom Wydawniczy Bellona 1997).
Lenczowski Franciszek, „Komoniecki Andrzej” in Polski Słownik Biograficzny. T. XIII, ed. Bogusław Leśnodorski, (Wrocław–Warszawa–Kraków: Polska Akademia Umiejętności 1967–1968).
Łukarska Beata, Religijność sarmacka w przekazie piśmiennictwa polskiego XVII i XVIII wieku. Zarys monograficzny i antologia tekstów źródłowych (Częstochowa: Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy im. Jana Długosza w Częstochowie 2018).
Miechowicz Łukasz, „Zaraza i »morowe mogiły« na nowożytnej wsi”, in Epidemie, klęski, wojny, ed. Wojciech Dzieduszycki i Jacek Wrzesiński, (Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich 2008), 287–292.
Nowak Jacek, „Litania do Wszystkich Świętych”, Warszawskie Studia Pastoralne 4 (2006): 125–143.
Pękacka-Falkowska Katarzyna, „Dżuma w Toruniu w 1708 roku. Wybrane aspekty” i in Dżuma, ospa, cholera. W trzechsetna rocznicę wielkiej epidemii w Gdańsku i na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1708–1711. Materiały z konferencji naukowej zorganizowanej przez Muzeum Historyczne Miasta Gdańska i Instytut Historii PAN w dniach 21–22 maja 2009 roku, ed. Edmund Kizik, (Gdańsk: Muzeum Historyczne Miasta Gdańska 2012), 112–123.
Skalski Janusz, „Medycyna w Polsce przedrozbiorowej” in Dzieje medycyny w Polsce, T. 1: Od czasów najdawniejszych do roku 1914, ed. Wojciech Noszczyk, (Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL 2015), 3–121.
Słownik biograficzny Żywiecczyzny, ed. Urbaniec Antoni, (Żywiec: Gazeta Żywiecka 1995).
Stuchlik-Surowiak Beata, „Jan Muthman i Samuel Ludwik Zasadius – od budowniczych ewangelickiej świątyni do wyklętych wygnańców” in Itinera clericorum. Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych, ed. Danuta Quirini-Popławska i Łukasz Burkiewicz, (Kraków: Akademia Ignatianum: Wydawnictwo WAM 2014).
Syreński Szymon, Zielnik […] to jest opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutków i mocy ziół wszelakich […], reprint from 1613 (Warszawa: Usługi Wydawnicze Iwona Knechta 2013).
Wrzesiński Szymon, Epidemie w dawnej Polsce (Zakrzewo: Wydawnictwo Replika 2011).
Wybór tekstów źródłowych do dziejów medycyny polskiej, ed. Wanda Osińska, Zofia Podgórska-Klawe, (Kraków: Instytut Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN 1983).
Copyright (c) 2019 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
