Wieża jako symbol axis mundi i axis personae

Abstrakt

Artykuł w nawiązaniu do koncepcji rzeczy (M. Heidegger, Ch. Norberg-Schulz) prezentuje symbolikę przestrzeni architektoniczno-egzystencjalnej jako zapis drogi transformacji duchowej człowieka. Porządek przestrzenno-aksjologiczny opiera się w kulturze europejskiej na odniesieniu wertykalnym, konstytuującym relację względem centrum (axis mundi). Nadaje ono sens i jedność istnieniu, harmonizuje relację ziemi i nieba, tj. tego, co sytuuje się poniżej człowieka (natura), i tego, co znajduje się nad nim (Bóg). Wieża stanowi wyróżnioną formę architektoniczną, w której manifestuje się jedność człowieka z ojcowską postacią sacrum. Wieża wprowadza w uniwersum przestrzenno-symboliczne odniesienie normatywne. Można wyróżnić w niej trzy moduły: jej części skrajne uwidaczniają relację z ziemią (ciałem) i niebem (porządkiem moralnym), pomiędzy nimi sytuuje się warstwa przestrzenno-funkcjonalna, w której przebiega życie ludzkie. Ten trójczłonowy układ oraz dokonująca się w nim droga „na dół” i „do góry” odpowiada poziomom ludzkiego ducha: temu, co przedludzkie (nieludzkie), temu, co ludzkie, i temu, co nadludzkie (G. Bachelard). U podstawy życia osobowego sytuują się ukryte i niezobiektywizowane emocje, pragnienia, popędy i potrzeby (fundamenty, piwnica, loch). Z nich wyrastają aktywności człowieka zwrócone ku światu (sfera aktywności dziennych – mieszkanie), które winny być kierowane poprzez centrum aksjologiczne (axis personae, sumienie) zwrócone ku transcendującej człowieka boskości (dach, kopuła). W analizowanym dramacie Calderóna wieża odgrywa pierwotnie rolę miejsca izolacji, uwięzienia oraz eksperymentu pedagogicznego. W aspekcie emocjonalnym miejsce to wypełnione jest lękiem ojca przed synem i nienawiścią syna względem ojca. Staje się też ona miejscem radykalnej przemiany głównego bohatera. W części pierwszej, analizując na przykładzie Zygmunta regresywno-progresywną dynamikę ludzkiej duchowości, która realizuje się poprzez przekraczanie i powściąganie natury, czemu towarzyszy m.in. obiektywizacja wad, asymilacja błędów, doświadczenie cierpienia, wskazuję, że w procesie tym następuje transformacja antagonistycznej relacji ojcowsko-synowskiej warunkowana przez chrześcijańską symbolikę sprawiedliwego i miłosiernego ojca oraz posłusznego syna.