Księstwo Bari i sumy neapolitańskie
Polsko-hiszpański spór o spadek po królowej Bonie
Abstrakt
Celem artykułu jest ukazanie podstaw prawnych i przebiegu sporu prawnego między królami Polski a władcami Hiszpanii dotyczącego praw do neapolitańskiego dziedzictwa królowej Bony, na które składały się księstwa Bari i Rossano, majątek ruchomy oraz pożyczka udzielona przez Bonę królowi Hiszpanii w wysokości 430 tys. dukatów zabezpieczona na komorze celnej w Foggii (tzw. sumy neapolitańskie). Skomplikowany i trwający półtora wieku spór dynastyczny dokumentuje kilka tysięcy różnego typu źródeł rozsianych po archiwach całej Europy od Krakowa po Simancas i od Neapolu po Sztokholm. Część z nich, zwłaszcza z lat 1548–1572, została opublikowana w polskich i włoskich wydawnictwach źródłowych. Całość działań królów polskich w sprawie odzyskania spadku Bony nie doczekała się nowoczesnego opracowania, a jedynym pełnym opracowaniem jest popularnonaukowa książka Klemensa Kanteckiego wydana w 1881 r. Temat ten pojawiał się na marginesie w wielu pracach dotyczących Bony i Zygmunta Augusta, dziejów dyplomacji za ostatniego Jagiellona oraz w pracach dotyczących relacji polsko-hiszpańskich w XVI i XVII w. Punktem wyjścia analizy jest ustalenie sytuacji prawnej, w jakiej znajdowały się neapolitańskie posiadłości królowej w momencie podejmowania przez nią decyzji o wyjeździe z Polski. Na tym tle wskazano najważniejsze elementy gry dyplomatycznej, jaką Bona prowadziła z cesarzem Karolem V i królem Filipem II, oraz uwarunkowania jej powrotu do Bari. Śmierć królowej w listopadzie 1557 r. i jej testament, w którym księstwa Bari i Rossano zapisywała Filipowi II, a Zygmunt August dziedziczył jedynie dobra ruchome i sumy neapolitańskie, otworzyły nowy etap w dziejach sporu polsko-hiszpańskiego. Na potrzeby rokowań mających na celu odzyskanie całego spadku po matce Zygmunt August zbudował wyjątkowo rozległą i dobrze funkcjonującą sieć dyplomatyczną. Niepowodzenia w odzyskaniu Bari i Rossano spowodowały, że król zdecydował się na mediację cesarza w toczonym sporze z królem Hiszpanii. Arbitraż stwarzał dla Zygmunta Augusta nową sytuację prawną i modyfikował sposób i zakres działania. Wydaje się, że król nie do końca uświadamiał sobie, w jak skomplikowany labirynt prawno-administracyjny wprowadza sprawę spadku po matce i wkracza w świat odmiennych obyczajów i mentalności. Ostatecznie królowi udało się odzyskać jedynie część majątku ruchomego i zachować prawo do sum neapolitańskich, które wraz ze śmiercią Anny Jagiellonki przeszły na własność Rzeczypospolitej. W konsekwencji kolejni królowie elekcyjni aż do czasu wojny o sukcesję hiszpańską zabiegali w Madrycie i Neapolu o regularną wypłatę odsetek z sum neapolitańskich.
Bibliografia
Archivo General w Simancas: Secretarías provinciales, leg. 226, Estado, leg. 1040
Archiwum Akt Dawnych w Warszawie: Libri Legationum: 14, 15, 16, Metryka Koronna 94
Biblioteca Apostolica Vaticana, Urb. Lat. 1039
Biblioteka Czartoryskich w Krakowie, rkps 75, 136, 320
Biblioteka im. Ossolińskich we Wrocławiu, rkps 155 Biblioteca Nacional de España w Madrycie, ms 7905
Acta Tomiciana, ed. Tytus Działyński, t. 7 (Poznań, 1857).
Akta podkanclerskie Franciszka Krasińskiego 1569–1573, wyd. Władysław Krasiński i Władysław Chomętowski, t. I–III (Warszawa: Drukarnia Jana Jaworskiego, 1869–1871).
Elementa ad Fontium Editiones, t. 8: Documenta Polonica ex Archivo Generali Hispaniae in Simancas, pars 1, ed. Walerian Maysztowicz (Romae: Institutum Historicum Polonicum, 1963).
Elementa ad Fontium Editiones, t. 17: Res Polonicae ex Archivo Musei Britanici, pars II, ed. Charles H. Talbot (Romae: Institutum Historicum Polonicum, 1977).
Falco Alfonso, L’ultimo testamento di Bona Sforza (Bari: Giuseppe Leterza, 2000).
„Korespondencja Stanisława Hozjusza kardynała, biskupa warmińskiego”, t. III (1558–1561), cz. I (1558–1560), opr. Henryk D. Wojtyska, Studia Warmińskie 17 (1980); t. V (1564) opr. Alojzy Szorc, Studia Warmińskie 13 (1976); VI (1565), opr. Alojzy Szorc, Studia Warmińskie 15 (1978).
Lellis Carlo de, Discorso delle Famiglie nobili de Regno di Napoli, t. 3 (Napoli: Honofrio Sauio, 1671).
Listy oryginalne Zygmunta Augusta do Mikołaja Radziwiłła Czarnego, wyd. Stanisław A. Lachowicz (Wilno: T. Glückberg, 1842).
Mąkowski Stanisław, Memoriali alla Maesta Cattolica di Filippo Quarto Re di Spagna e bigletti a diversi ministri scritii da Stanislao Makoski...de dall anno 1638 sino al 1647 [Madryt, 1647].
Polski dyplomata na papieskim dworze. Wybór listów Jerzego z Tyczyna do Marcina Kromera (1554–1585), przełożył i opr. Jerzy Axer (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1982).
Testament Zygmunta Augusta, wyd. Anton Franaszek, Olga Łaszczyńska, Stanisław E. Nahlik (Kraków: Państwowe Zbiory Sztuki na Wawelu, 1975).
Z dworu Stanisława Hozjusza. Listy Stanisława Reszki do Marcina Kromera 1568–1582, wyd. i tłum. Jadwiga A. Kalinowska (Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego i Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Kętrzyńskiego, 1992).
Żaboklicki Krzysztof, Lettere inedite (1554–1556) di Bona Sforza, regina di Polonia al suo agente italiano Pompeo Lanza (Varsavia–Roma: Accademia Polacca delle Scienze, Biblioteca e Centro di Studi a Roma, 1998).
Bogucka Maria, Bona Sforza (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1989). Cioffari Gerardo, Bona Sforza: donna del Rinascimento tra Italia e Polonia (Bari: Centro Studi Nicolaiani, 2000).
Cynarski Stanisław, Zygmunt August (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1988).
Czermak Wiktor, Ostatnie lata Jana Kazimierza (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1972).
Hernando Sánchez Carlos J., Castilla y Nápoles en siglo XVI. El virrey Pedro de Toledo. Linaje, estado y cultura (1532–1553) (Valladolid: Junta de Castilla y León, 1994).
Kantecki Klemens, Sumy neapolitańskie. Opowiadanie historyczne (Warszawa: Gebethner i Wolff, 1881).
Link-Lenczowska Stanisława, „Cascie, stipi, padiglioni, spalliere... Wyposażenie komnat pałacu w Bari w świetle pośmiertnego inwentarza królowej Bony”, w: Amicissima: studia Magdalenae Piwocka oblata (Cracoviae: Fundacja Nomina Rosae. Ogród Dawnej Kultury, 2010), 165–178.
Pepe Ludovico, Storia della successione degli Sforzeschi negli stati di Puglia e Calabria e documenti (Bari: V.Vecchi, Triani, 1900).
Piwocka Magdalena, „Ze studiów nad klejnotami królowej Bony. O niektórych precjozach w pośmiertnym inwentarzu mobiliów królowej”, w: Dawna i nowsza biżuteria w Polsce, ed. Katarzyna Kluczwajd (Toruń: Muzeum Okręgowe, Toruński Oddział SHS, 2008).
Pociecha Władysław, Królowa Bona (1494–1557). Czasy i ludzie Odrodzenia, t. 2 (Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 1949).
Pociecha Władysław, „Sumy neapolitańskie”, w: Kalendarz Ilustrowanego Kuriera Codziennego na rok 1932 (Kraków: Wydawnictwo Ilustrowanego Kuriera Codziennego, b.r.).
Quirini-Popławska Danuta, Działalność Włochów w Polsce w I połowie XVI wieku. Na dworze królewskim w dyplomacji i hierarchii kościelnej (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1973).
Rodríguez-Salgado María José, Un imperio en transición. Carlos V, Felipe II y su mundo, 1551–1559 (Barcelona: Crítica, 1992).
Ruiz Martín Felipe, Carlos V y la Confederación Polaco-Lituana (Madrid: Editorial Maestre, 1954).
Skowron Ryszard, Dyplomaci polscy w Hiszpanii w XVI i XVII wieku (Kraków: TAiWPN Universitas, 1997).
Skowron Ryszard, „Bari, la Polonia, l’Europa. La eredita di Bona oggetto di gioco nell’arena internazionale nel XVI e XVII seclo/ Bari, Polska, Europa. Dziedzictwo Bony jako przedmiot gry na arenie międzynarodowej w XVI i XVII wieku”, w: Bona Sforza. Regina di Polonia e duchessa di Bari. Catalogo della Mostra (Bari-Cracovia 2000), a cura di Maria S. Calò Mariani e Giuseppe Dibenedetto (Roma: Nuova Communiczione, 2001).
Skowron Ryszard, „El espacio del encuentro de los confines de Europa. España y Polonia en el reinadode Felipe II”, w: Felipe II (1527–1598). Europa y la Monarquia Católica, ed. Jos Martínez Milán, t. 1, parte 2 (Madrid: Iberediciones, 1998).
Skowron Ryszard, Olivares, Wazowie i Bałtyk. Polska w polityce zagranicznej Hiszpanii w latach 1621–1632 (Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica, 2002).
Skowron Ryszard, Pax i Mars. Polsko-hiszpańskie relacje polityczne w latach 1632–1648 (Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica, 2013). Sucheni-Grabowska Anna, Zygmunt August. Król polski i wielki książę litewski 1520–1562 (Kraków: TAiWPN Universitas, 2010).
Szczucki Lech, Giovanni Lorenzo Pappacoda przed trybunałem inkwizycji rzymskiej, w: Humaniści, heretycy, inkwizytorzy. Studia z dziejów kultury XVI i XVII wieku, red. Lech Szczucki (Kraków: Polska Akademia Umiejętności 2006).
Wojtyska Henryk D., Papiestwo–Polska 1548–1563 (Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1977).
Cynarski Stanisław, „Il ruolo del cardinale Hosio nell’azione diplomatica condotta dalla corte reale negli anni 1558–1572 per riacquistare l’eredita della regina Bona”, Prace Historyczne 86 (1987): 29–41.
Cynarski Stanisław, „Jeszcze w sprawie poselstwa Piotra Barzego do papieża Piusa V i do Hiszpanii”, Prace Historyczne 89 (1989): 149–153.
Cynarski Stanisław, „Rola kardynała Hozjusza w staraniach dworu królewskiego o odzyskanie spadku po królowej Bonie w latach 1558–1572”, Studia Warmińskie 20 (1983): 153–162.
Cynarski Stanisław, „Sprawa ostatniego testamentu królowej Bony”, Prace Historyczne 56 (1977): 137–145.
Paszkiewicz Borys, „Skarb królowej Bony”, Wiadomości Numizmatyczne 46/2 (2002): 143–176.
Ruiz Martín Felipe „La etapa marítima de las querras de religión. Bloqueos y contrabloqueos”, Estudios de Historia Moderna 3 (1954): 183–214.
Copyright (c) 2022 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.