Utrum electuaria solvant ieiunium?

Trzynastowieczni scholastycy i dekretaliści o spożywaniu elekwarzy w poście

Abstrakt

Niniejszy artykuł został poświęcony charakterystyce poglądów wybranych scholastyków i dekretalistów z XIII wieku dotyczących kwestii spożywania w poście słodkich wyrobów aptekarzy, zwanych po łacinie electuaria, w angielskiej literaturze przedmiotu znanych jako electuary. Autor omówił to zagadnienie, opierając się na analizie fragmentów dzieł autorstwa: Wilhelma z Auxerre (Summa aurea, znanym też jako Summa in IV Sententiarum), Aleksandra z Hales (Summa teologii), Tomasza z Akwinu (Komentarz do czterech ksiąg Sentencji Piotra Lombarda (łac. Scriptum super libros Sententiarum) i Summa teologii), Innocentego IV (Commentaria super libros quinque decretalium) oraz Henryka z Ostii (znanego jako Hostiensis, Apparatus in Decretales). Poglądy poszczególnych autorów niniejszej kwestii były zbieżne i sprowadzały się do stwierdzenia, że spożycie elekwarzy w poście jest dopuszczalne, o ile będą traktowane jako słodycze. Każdy z wymienionych autorów używał nieco odmiennych argumentów.

I tak Wilhelm z Auxerre wskazał, że przyjmowanie powidełek leczniczych, choć prowadzi do złamania postu, nie skutkuje utratą zasługi, tj. nagrody do życia wiecznego. Aleksander z Hales dokonał analizy typologicznej produktów spożywczych i podzielił je na cztery kategorie, takie jak: lekarstwa, właściwa żywność, lekarstwa pokarmowe i żywność lecznicza. Elekwarze zostały zaliczone do grupy trzeciej i z tego względu mogły być spożywane w poście. Święty Tomasz z Akwinu podkreślił znaczenie czynnika ilościowego i roli walorów smakowych jako kryteriów oceny dopuszczalności spożywania elekwarzy w czasie postu. Zaś zarówno Innocenty IV, jak i Henryk z Suzy (Hostiensis) uwypuklili jedyny warunek spożycia powidełek leczniczych w czasie postu, jakim jest choroba.

W konkluzji autor dochodzi do wniosku, że uwaga wybitnych przedstawicieli ówczesnej myśli teologicznej, jak i prawniczej, poświęcona zagadnieniu dopuszczalności spożywania w poście elekwarzy, czyli słodkich wyrobów aptekarskich, stanowiła odpowiedź na zmieniającą się wówczas rolę tego typu wyrobów aptekarskich. Traktowane uprzednio jako lekarstwa na różne dolegliwości (na ogół o podłożu gastrycznym), stawały się słodyczami jedzonymi dla przyjemności i w nadmiarze. Tym samym ich przyjmowanie w czasie postu, czyli umartwiania, rodziło istotny dylemat moralny. W zgodnej opinii zarówno scholastyków, jak i dekretalistów zostały one uznane jako medykamenty i jako takie mogły być przyjmowane w poście. W efekcie ten typ wyrobów aptekarskich, obok kontektów (łac. confectes), na trwałe wszedł do menu postnego u schyłku średniowiecza. Co więcej, postrzegane jako produkty postne, cieszyły się rosnącą popularnością, niezależnie od uwarunkowań ówczesnej medycyny, jak i poglądów myślicieli i dekretalistów z XIII wieku.