Lumen apothecariorum Quirica (Domenica) de Augustis jako źródło do historii wczesnorenesansowego cukiernictwa włoskiego

Rafał Hryszko

doi:10.35765/pk.2021.3504.16

Rafał Hryszko Uniwersytet Jagielloński https://orcid.org/0000-0003-2034-8947

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2021.3504.16

Abstrakt

W lepszym poznaniu dawnego cukiernictwa niezwykle istotną rolę odgrywają przepisy na słodycze. Zważywszy na fakt, że ta sfera wytwarzania słodkich wyrobów przez długie wieki była związana aptekarstwem, konieczne jest sięgnięcie do źródeł farmaceutycznych. Do mniej rozpoznanych przez naukę należy praca piemonckiego lekarza i aptekarza Domenica (Quirica) de Augustis, pt. Lumen apothecariorum, wydana drukiem w Turynie w 1492 r.

Biorąc pod uwagę fakt, że już w dobie późnego średniowiecza wytwarzaniem słodyczy zajmowali się aptekarze (zwani z włoska speziari), Domenico (Quirico) de Augustis, jako praktykujący lekarz i aptekarz w jednej osobie, nie tylko zebrał wiedzę swoich poprzedników, lecz również podzielił się swoim własnym doświadczeniem praktycznym. Co więcej w swojej pracy Lumen apothecariorum jako pierwszy wyodrębnił dziedzinę wytwarzania słodyczy, a zebrane receptury na poszczególne rodzaje zawarł w osobnym rozdziale, który opatrzył tytułem De artificio zucchari. Wśród 31 receptur znajdujemy przepisy na różne rodzaje cukierków, owoców kandyzowanych, konfitur, marcepanów i galaretek. Osobne miejsce zajmują szczegółowe wskazania dotyczące barwienia cukru na określone kolory, jak i zasady nadawania masie cukrowej określonych kształtów, np. ludzi, zwierząt i przedmiotów.

Niniejsza farmakopea wznawiana wielokrotnie na przełomie XV i XVI w., jak i w stuleciach późniejszych, stała się jednym z podstawnych źródeł wiedzy aptekarzy w dobie nowożytnej w dziedzinie zarówno wytwarzania leków, jak i produkcji słodyczy.

Biogram autora

Rafał Hryszko, Uniwersytet Jagielloński

Doktor habilitowany, profesor UJ, zatrudniony w Zakładzie Historii Średniowiecznej Powszechnej w Instytucie Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zainteresowania naukowe: historia i kultura krajów zachodniej części basenu Morza Śródziemnego, późnośredniowieczna kuchnia tego obszaru, rola i miejsce słodyczy oraz wyrobów cukierniczych Katalonii, Francji i Włoch w wiekach średnich, a także aktywność kupców genueńskich w basenie Morza Czarnego i na obszarze ziemi lwowskiej w późnym średniowieczu. Opublikował pięć książek i kilkanaście artykułów, m.in. Media aeva dulcia. Analiza produkcji i konsumpcji słodyczy w Koronie Aragonii w XIV i XV w., Kraków 2013 i Średniowieczne słodycze katalońskie w źródłach i literaturze (z wyborem tekstów z XIV i XV wieku), Kraków 2017 (współautor: Rozalia Sasor).

Bibliografia

Balletto, L. (1986). Medici e farmaci, scongiuri ed incantesimi, dieta e gastronomia nel medioevo genovese. Genova: Università di Genova.

Bela, Z. (2005). Poglądy na temat leczniczych właściwości złota od czasów najdawniejszych po czasy współczesne. Kraków: Muzeum Farmacji Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Bénézet, J.-P. (1999). Pharmacie et médicament en Méditéranée occidentale (XIII–XVI siècles). Paris: Honoré Champion.

Benporat, C. (1999). Decori, castelli e statue di zuccharo sulla scena conviviale italiana. Appunti di gastronomia, 30, 42–67.

Benporat, C. (2001). Feste e banchetti. Convivialità italiana fra Tre e Quattrocento. Firenze: Leo S. Olschki Editore.

Cifuentes i Comamala, L. (2006). La ciència en català a l’edat mitjana i el Renaixement. Barcelona: Publicacions i Edicions de la Universitat de Barcelona.

Comès, P.J. (1878). Libre de algunes coses asanyalades succehides en Barcelona y en altres parts format per Pere Joan Comes en 1583 y recóndit en lo Arxiu del Excelentíssim Ajuntament, red. J. Puiggari. La Renaixensa: Barcelona.

Corvisieri, C. (red.) (1890). Notabilia temporum di Angelo de Tummulillis da Sant’Elia. Roma: Tipografia Francesco Vigo.

Cougnet, A. (1923). L’evoluzione dell’arte dulciaria in Italia. W G. Ciocca, Il pasticciere e confettiere moderno. Raccolta completa di ricette. Milano: Ulrico Hoepli, XIX–LX.

Das Lumen apothecariorum von Quiricus de Augustis übersetzt und kritisch bearbeitet. Inaugural-Dissertation zur Erlangung des Doktorgrades der Naturwissenschaftlichen Fakultät der Ludwig-Maximilians-Universität München (1973). Vorgelegt von Hugo Michael Wolf aus München. München.

Dillemann, G. (1968). La pharmacopée au Moyen Âge. Revue d’histoire de la pharmacie, 56 année, n. 199, 235–244.

Dufournier, E. (1997). Édition critique et commentée d’un réceptaire de la fin du XVe siècle. Paris (thèse de doctorat).

Duran i Sanpere, A. i Sanabre, J. (red.). (1930). Llibre de les solemnitats de Barcelona. Edició completa del manuscrit de l’Arxiu Històric de la Ciutati, vol. 1: 1424–1546. Barcelona: Institució Patxot.

Gajda, Z. (2011). Do historii medycyny wprowadzenie. Kraków: Wydawnictwo WAM.

Ghirardacci, C. (1932). Historia di Bologna. W Rerum Italicarum Scriptores, XXXIII, I. Città di Castello: Casa Editrice S. Lapi.

Hryszko, R. (2010). Llibre de totes maneres de confits. Księga o różnych sposobach przyrządzania słodyczy – starokataloński zbiór przepisów kulinarnych z XIV wieku. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. T. MCCCXII, Prace Historyczne, z. 137, 175–206.

Hryszko, R. (2013). Media aeva dulcia. Analiza produkcji i konsumpcji w Koronie Aragonii w XIV i XV w. Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica.

Hryszko, R. i Sasor, R. (2017). Średniowieczne słodycze katalońskie w źródłach i literaturze (z wyborem tekstów z XIV i XV wieku). Kraków: Towarzystwo Wydawnicze Historia Iagellonica.

Jacquart, D. (2005). Wpływ medycyny arabskiej na średniowieczny Zachód. W R. Rashed (red.), Historia nauki arabskiej. T. 3: Technika, alchemia, nauki przyrodnicze i medycyna. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog, 222–238.

Kronika medycyny (1994). Warszawa: Wydawnictwo Kronika.

Kuhne Brabant, R. (1997). Le sucre et le doux dans l’alimentation d’al-Andalus. Médiévales, 33, automne, 55–67.

Llibre de totes maneres de confits (1946). W L. Faraudo de Saint–Germain, Llibre de totes maneres de confits. Un tratado manual cuatrocentista de arte de dulcería. Boletín de la Real Academia de Buenas Letras de Barcelona, vol. XIX, 105–121.

Llibre de totes maneres de confits (2003). W Llibre de Sent Soví, Llibre de totes maneres de potatges de menjar, a cura de R. Grewe, edició revisada per A.J. Soberanas i J. Santanach, Llibre de totes maneres de confits, edició critica de J. Santanach i Suñol. Barcelona, Barcino, 273–295.

Masino, C. (1988). Interrogativi su Manlio di Bosco e Paolo Suardo speziali. Atti e memorie della accademia italiana di storia della farmacia, 5, 7–10.

Molmenti, P. (1880). La storia di Venezia nella vita privata dalle origini alla caduta della repubblica. Venezia: Roux e Favale.

Ouerfelli, M. (2008). Le sucre. Production, commercialisation et usage dans Méditerranée médiévale. Leiden–Boston: Brill.

Palmero, G. (1998). Entre culture thérapeutique et culture matérielle: les domaines de savoir d’un anonyme gênois à la fin du Moyen-Âge. Le manuscrit inédit „Medicinalia quam plurima”. Vol. I–II. [b.m.w.]: Atelier national de reproduction des thèses.

Palmero, G. (1999). Le manuscrit “Medicinalia quam plurima”. Une source importante pour l’étude de la culture et de la langue génoise à la fin du Moyen Age. Bulletin du Centre de Romanistique, vol. XII: ottobre, 1–18.

Plouvier, L. (1988). La confiserie européenne au Moyen Âge. Médium Aevum quotidianum, 13, 28–47.

Plouvier, L. (1992). Le «letuaire», une confiture du bas Moyen Âge. W C. Lambert (red.), Du manuscrit à la table, essais sur la cuisine au Moyen Age et répertoire des manuscrits médiévaux contenant des recettes culinaires. Montréal: Champion-Slatkine, Le Presses de l’Université de Montréal, 243–256.

Plouvier, L. (1999). L’introduction du sucre en pharmacie. Revue d’histoire de la pharmacie, 87(332), 199–216.

Plouvier, L. (2006). Le rôle d’al-Andalus dans la transmission des connaissances de l’Orient vers l’Occident: l’exemple e la confiserie. Horizons maghrébins, 55, 30–47.

Quiricus de Augustis (1492). Lumen apothecariorum. Taurini: Per Nicolaum de Benedictis Hispanum et Jacobinum Suigum.

Rembieliński, R. i Kuźnicka, B. (1987). Historia farmacji. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich.

Roeske, W. (1991). Polskie apteki. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Saladino Ferro d’Ascoli (2017). Compendium aromatariorum (ca. 1450), Alonso Rodríguez de Tudela, El compendio de los boticarios (1515). A Compendium for Apothecaries. Romania Mediterranea IV, Romance Philology 71, Spring, 1–406.

Savage-Smith, E. (2005). Medycyna. W R. Rashed (red.), Historia nauki arabskiej. T. 3: Technika, alchemia, nauki przyrodnicze i medycyna. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.

Silberman, H.C. (1994). Un électuaire d’Avicenne ou de la difficulté d’identifier les constituants de médicaments antiques. Revue d’histoire de la pharmacie, 82(301), 132–147.

Silberman, H.C. (2001). Les formulaires des pharmaciens Manlius di Bosco Quiricus de Augustis et Paulus Suardus et la place importante qu’y prennent les sucreries. Atti e memorie della accademia italiana di storia della farmacia, 1(18), 17–22.

Suardo, P. (1496). Thesaurus aromatariorum. Mediolanum: Leonardum Pacchel.

Tabarini, M. (1870). Descrizione del convito e delle feste fatte in Pesaro per le nozze di Costanzo Sforza e di Camilla d’Aragona nel maggio 1475. Firenze: tip. di G. Barbèra.

http://www.treccani.it/enciclopedia/saladino-da-ascoli_(Dizionario-Biogra- fico) (dostęp: 21.02.2020).

http://www.treccani.it/enciclopedia/orsini-del-balzo-giovanni-antonio_ (Dizionario-Biografico) (dostęp: 21.02.2020).

http://www.treccani.it/enciclopedia/gherardo-da-cremona_(Dizionario-Bio- grafico) (dostęp: 21.02.2020).

http://www.treccani.it/enciclopedia/plateario_(Dizionario-Biografico) (dostęp: 21.02.2020).

http://www.treccani.it/enciclopedia/carlo-i-duca-di-savoia_(Dizionario-Bio- grafico) (dostęp : 22.02.2020).