Współczesne użycia dyskursu filozoficznego i literatury

Abstract

W artykule omówiono trzy różne współczesne sposoby użycia filozofii i literatury w tekstach niefilozoficznych i nieliteraturoznawczych. Najczęściej oba dyskursy wykorzystuje się narzędziowo, przywołując je instrumentalnie (na przykład za sprawą cytatu) między innymi w piśmiennictwie popularyzatorskim czy dydaktyce. Filozofia i literatura mogą też zostać potraktowane jako źródło – punkt wyjścia refleksji poza macierzystym obszarem (na przykład w teorii literatury), a nawet przyczyna różnych procesów społecznych i politycznych (jak ma to miejsce w Drogach do niewolności Timothy’ego Snydera i Wojnach nowoczesnych plemion Michała Pawła Markowskiego). Najbardziej interesującym użyciem obu dyskursów jest odniesienie się do nich jako do symptomu – znaku czasu pozwalającego na stawianie diagnoz dotyczących współczesności (tak dzieje się między innymi w Po roku 1945. Latencja jako źródło współczesności Hansa Ulricha Gumbrechta czy Rysach na tafli. Teoria w polu psychoanalitycznym Andrzeja Ledera, a w wypadku literatury u Agaty Sikory w Wolności, równości, przemocy oraz esejach Zygmunta Baumana i Przemysława Czaplińskiego). Te sposoby wykorzystania obu dyskursów pokazują podobieństwa literatury i filozofii w wymiarze wyłącznie pragmatycznym, ale zarazem istotnym dla ich współczesnego funkcjonowania w sferze pozaspecjalistycznej. Zbieżność w tym zakresie jest świadectwem przemian pozycji obu dyskursów we współczesnej humanistyce polegających na utracie przez nie uprzywilejowanej (choć coraz bardziej marginalnej) pozycji. Zarazem literatura i filozofia w tej kryzysowej dla nich sytuacji zyskują nowe obszary oddziaływania w dyskursie publicznym, realizując swój poznawczy i refleksyjny potencjał za pomocą użytkowego ich wykorzystania.