Działalność parlamentarna i sejmikowa Marcjana Ścibora Chełmskiego
Abstrakt
Artykuł omawia działalność parlamentarną i sejmikową Marcjana Ścibora Chełmskiego (zm. 1641), jednego z najciekawszych parlamentarzystów i działaczy sejmikowych w Rzeczypospolitej Obojga Narodów XVII wieku. Tekst jest oparty na badaniach archiwalnych obejmujących rękopiśmienne diariusze sejmowe, korespondencję prywatną opisującą sejmy; źródła wydane: instrukcje, uchwały sejmikowe, pamiętniki oraz opracowania z zakresu historii parlamentaryzmu, funkcjonowania elity politycznej i obiegu informacji.
M.S. Chełmski pochodził z osiadłej w województwie krakowskim rodziny o dużych tradycjach służby publicznej. Karierę parlamentarzysty rozpoczął od wyboru na sejm w 1613 roku, a następnie posłował na kolejne. Należał do posłów zazwyczaj mocno zaznaczających swoją obecność w izbie poselskiej. Podczas obrad podejmował zagadnienia wolności szlacheckiej w duchu wrogim absolutum dominium, kwestie gospodarcze (np. finansowanie wojska i podatki), proceduralne (np. tryb obrad) oraz z zakresu wolności religijnej (np. relacje katolicy–protestanci–prawosławni).
Zgromadzony materiał źródłowy potwierdza dużą aktywność publiczną Chełmskiego w Małopolsce oraz ewolucję jego postawy politycznej na sejmach od: opozycjonisty za czasów Zygmunta III Wazy, do umiarkowanego stronnika dworu królewskiego. Źródła wskazują, że Chełmski miał opinię wielkiego znawcy prawa. Pełnił prestiżową godność marszałka Trybunału Koronnego. Przez ponad 30 lat należał do najaktywniejszych uczestników życia sejmikowego w województwie krakowskim. Ewolucja postawy politycznej Chełmskiego za panowania Władysława IV Wazy zaowocowała nominacją na prestiżowy urząd podkomorzego krakowskiego.
Bibliografia
Archiwum Główne Akt Dawnych: Archiwum Radziwiłłów, dz. V, nr 1584, nr 8080; Archiwum Publiczne Potockich, ks. 9 (t. II), ks. 37; Libri Legationum, ks. 30
Archiwum Państwowe w Gdańsku: rkps 300/29/114, rkps 300,29/115, rkps 300/29/121
Archiwum Uniwersytetu Opolskiego: archiwum prac doktorskich, nr 6/11 (Andrzej Domański, Niezwykły sejm z 1625 r., 1983, maszynopis)
Biblioteka Czartoryskich: rkps 121, rkps 363, rkps 390, rkps 1320, rkps 2246, rkps 2755
Biblioteka Jagiellońska: rkps 166, rkps 2274, rkps 5816/III Biblioteka Narodowa: rkps 6634
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk-Polskiej Akademii Umiejętności: rkps 2251, rkps 8401, rkps 8802
Biblioteka Polskiej Akademii Nauk w Kórniku: rkps 201, rkps 341 Biblioteka Raczyńskich: rkps 17
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich: rkps 11802/III
Albrycht Stanisław Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, tłum. i oprac. Adam Przyboś et. al., t. I, (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980).
Akta sejmikowe województwa krakowskiego, t. I, wyd. S. Kutrzeba, Kraków 1932; t. II, wyd. Adam Przyboś, (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1953). Lessus ad mausoleum Boni Civis, Patriae inclyti Herois familiae rari Mecoenatis Collegii Minoris Academiae magnifici D.D. Marciani a Chełm Chełmski Scibor, (Kraków: Wyd. Andrzej Piotrkowczyk, 1641).
Listy księcia Jerzego Zbaraskiego kasztelana krakowskiego z lat 1621–1631, wyd. August Sokołowski, Scriptores Rerum Polonicarum, t. V, (Kraków: Akademia Umiejętności, 1880).
Lustracja województwa krakowskiego 1659–1664, cz. I, wyd. Alicja Falniowska-Gradowska et. al., (Warszawa: Wydawnictwo Neriton, 2005).
Pamiętniki do panowania Zygmunta III, Władysława IV i Jana Kazimierza, t. I, wyd. Kazimierz Władysław Wójcicki, (Warszawa: S. Orgelbrand, 1846).
Regestry z Metryki Koronnej do dziejów powiatów radomskiego i stężyckiego z lat 1574–1795, cz. I: 1574–1659, oprac. Monika Jaglarz et al., red. Zbigniew Pietrzyk, (Radom: Radomskie Towarzystwo Naukowe: 2001).
Rej Mikołaj, Źwierzyniec, w którym rozmaitych stanów, ludzi, źwi[e]rząt i ptaków ks[z]tałty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane. A zwłaszcza ku czasom dzisiejszym naszym niejako przypadające, (Kraków: Maciej Wierzbięta, 1562). Rejestr gospód w Krakowie z lat 1632 i 1649 ze zbiorów Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie i Biblioteki Jagiellońskiej, wyd. Kamila Follprecht, (Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa, 2005).
„Rejestr senatorów i posłów na sejmie warszawskim 9 lutego–21 marca 1600 r.”, oprac. Andrzej Radaman, Marek Ferenc, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace Historyczne 131, (2004): 89-107.
Sobieski Jakub, Diariusz sejmu koronacyjnego w Krakowie w 1633 roku, oprac. Włodzimierz Kaczorowski et al., (Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2008).
Sobieski Jakub, Peregrynacja po Europie [1607–1613]. Droga do Baden [1638], oprac. Józef Długosz, (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1991).
Wielewicki Jan, Dziennik spraw domu zakonnego OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie od r. 1620 do r. 1629 (włącznie), t. IV, (Kraków: Akademia Umiejętności, 1899).
Wielewicki Jan, Dziennik spraw domu zakonnego OO. Jezuitów u św. Barbary w Krakowie 1630–1639, t. V, oprac. Ludwik Grzebień, (Kraków: Wydawnictwo WAM, 1999).
Władysława IV króla polskiego... listy i inne pisma urzędowe, które do znakomitych w kraju mężów... wychodziły, wyd. Ambroży Grabowski, (Kraków: St. Cieszkowski, 1845).
Wypisy źródłowe do historii polskiej sztuki wojennej, z. V. Polska sztuka wojenna w latach 1563–1647, oprac. Zdzisław Spieralski et al., (Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1961).
Volumina Legum, t. III (Petersburg: Nakładem i Drukiem Jozafata Ohryzki, 1859).
Bednaruk Waldemar, Trybunał Koronny. Szlachecki sąd najwyższy w latach 1578–1794, (Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II, 2008).
Budka Włodzimierz, „Kto podpisał konfederację warszawską 1573 r.”, Reformacja w Polsce 1 (1921): 314–319.
Byliński Janusz, Dwa sejmy z roku 1613, (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1984).
Byliński Janusz, Marcin Broniewski [zm. 1624] – trybun szlachty wielkopolskiej w czasach Zygmunta III, (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1994).
Chłapowski Krzysztof, Elita senatorsko-dygnitarska Korony za czasów Zygmunta III i Władysława IV, (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1996).
Chłapowski Krzysztof, Realizacja reform egzekucji dóbr (1563–1665). Sprawa zastawu królewszczyzn małopolskich, (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984).
Choińska-Mika Jolanta, „Walerian Petrykowski wobec oczekiwań swoich wyborców. Próba rekonesansu badawczego”, w Studia historyczno-prawne. Prace dedykowane Profesorowi Janowi Seredyce, red. Janusz Dorobisz, Włodzimierz Kaczorowski (Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 2004), 51–64. Czapliński Władysław, Polska a Prusy i Brandenburgia za Władysława IV, (Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Naukowe, 1947).
Czapliński Władysław, „Kilka uwag o działalności sejmowej Stanisława z Brzezia Chrząstowskiego”, Reformacja w Polsce 12 (1953–1955 [druk.:] 1956): 254–260. Deputaci Trybunału Koronnego 1578–1794. Spis. część II 1621–1660, oprac. Dariusz Kupisz, (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2017).
Długosz Józef, „Elity posłów sejmowych za panowania Zygmunta III Wazy (1587–1632)”, w Czasy nowożytne. Studia poświęcone pamięci prof. Władysława Eugeniusza Czaplińskiego w 100. rocznicę urodzin, red. Krystyn Matwijowski (Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2005).
Długosz Józef, Jakub Sobieski 1590–1646. Parlamentarzysta, polityk, podróżnik i pamiętnikarz (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1989). Długosz Józef, Latyfundia Lubomirskich w XVII wieku (powstanie–rozwój–podziały) (Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego, 1997).
Dzięgielewski Jan, „Sprawa compositio inter status w latach 1632–1635”, Kwartalnik Historyczny 90/1 (1983): 81–91.
Dzięgielewski Jan, O tolerancję dla zdominowanych. Polityka wyznaniowa Rzeczypospolitej w latach panowania Władysława IV, (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986).
Dzięgielewski Jan, „Radziwiłłowie posłami sejmów w czasach Władysława IV”, Miscellanea Historico-Archivistica 3 (1989): 27–34.
Dzięgielewski Jan, „Polityczne opcje reprezentacji sejmowej południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV”, Przegląd Wschodni 1/1 (1991): 71–81.
Dzięgielewski Jan, Izba poselska w systemie władzy Rzeczypospolitej w czasach Władysława IV, (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1992).
Encyklopedia Powszechna, t. V (Warszawa: Wyd. Samuela Orgelbranda, 1861).
„Elektorowie królów Władysław IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i spis stronników Augusta III w porządek abecadłowy zebrali Jerzy Dunin-Borkowski i Mieczysław Dunin-Wąsowicz”, Roczniki Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie 1 (1910).
Filipczak-Kocur Anna, Sejm zwyczajny z roku 1629, (Wrocław: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979).
Fitych Tadeusz, „Obecność nuncjusza Giovanniego Battisty Lancellottiego na sejmach polskich”, Saeculum Christianum: pismo historyczno-społeczne 5/2 (1998): 145–194.
Hołdys Sybilla, Praktyka parlamentarna za panowania Władysława IV Wazy (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1991).
Kaczorowski Włodzimierz, Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r. (Opole: Instytut Śląski, 1986).
Kołodziej Robert, Pierwszy sejm z 1637 roku (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2003).
Kołodziej Robert, „Uwagi o procedurze parlamentarnej na przykładzie sejmu z 1638 r.”, w Czasy nowożytne. Studia poświęcone pamięci prof. Władysława Eugeniusza Czaplińskiego w 100. rocznicę urodzin, red. Krystyn Matwijowski, (Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2005).
Korytko Andrzej, „Na których opiera się Rzeczpospolita”. Senatorowie koronni za Władysława IV (Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2015).
Kwak Jan, Sejm warszawski 1626 roku (Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1985).
Lepszy Kazimierz, Marcjan Ścibor Chełmski, Polski Słownik Biograficzny, t. III, (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1937), 284.
Lityński Adam, Zabezpieczenie Trybunału Koronnego w polskim prawie karnym (na tle prawnokarnej ochrony innych sądów prawa polskiego, 400-lecie utworzenia Trybunału Koronnego w Lublinie. Materiały w sesji naukowej z dnia 20 XI 1978 (Lublin: Instytut Historii i Teorii Państwa i Prawa Wydziału Prawa i Administracji, 1982).
Maciej Matwijów, „Marcin Michał Dębicki (ok. 1610–ok. 1689) trybun szlachecki XVII wieku”, Czasopismo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich 16 (2005): 7–95.
Noga Zdzisław, „Relacje władz miejskich Krakowa z dworem i urzędnikami państwowymi w wieku XVI”, w Dwór a kraj. Między centrum a peryferiami władzy, red. R. Skowron, (Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2003): 119–135.
Ochmann Stefania, Sejmy z lat 1615–1616 (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1970).
Ochmann-Staniszewska Stefania, „Marszałkowie Trybunału Koronnego w latach 1579–1792”, Czasopismo Prawno-Historyczne 62/2 (2010): 293–312.
Opaliński Edward, Sejm srebrnego wieku 1587–1652. Między głosowaniem większościowym a liberum veto (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2001).
Opaliński Edward, „Zjazd rokoszowy w Jędrzejowie w roku 1607”, w Król a prawo stanów do oporu, red. Mariusz Markiewicz et al., (Kraków: Zamek Królewski na Wawelu, 2010), 221–248.
Przemysław Paradowski, W obliczu „nagłych potrzeb” Rzeczypospolitej. Sejmy ekstraordynaryjne za panowania Władysława IV Wazy (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2005).
Przemysław Paradowski, „Średzki zespół poselski za panowania Władysława IV Wazy. Próba charakterystyki”, w Czasy nowożytne. Studia poświęcone pamięci prof. Władysława Eugeniusza Czaplińskiego w 100. rocznicę urodzin, red. Krystyn Matwijowski, (Wrocław: Wrocławskie Towarzystwo Miłośników Historii, 2005), 89–105.
Jacek Pielas, „Hieronim Michał Komornicki (zm. 1689) – aktywista sejmikowy, opat świętokrzyski”, w Debaty świętokrzyskie, t. I, red. Krzysztof Bracha et al., (Kielce: Wydawnictwo Uniwersytetu Jana Kochanowskiego, 2014), 119–131.
Pietrzak Jerzy, Po Cecorze i podczas wojny chocimskiej. Sejmy z lat 1620–1621 (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1983).
Posłowie ziemscy koronni 1493–1600, oprac. Wacław Uruszczak et al., red. Irena Kaniewska, (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013).
Przyboś Kazimierz, „Reprezentacja sejmowa ziemi przemyskiej w latach 1573– 1695”, Rocznik Przemyski 34/4, (1998): 3–36.
Przyboś Kazimierz, „Posłowie województwa sandomierskiego na sejmy Rzeczypospolitej w latach 1668–1674”, w Z życia politycznego szlachty i ziemiaństwa między Wisłą a Pilicą w XVI–XX wieku. Studia, red. Jerzy Gapys et al., (Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe, 2017): 39–76.
Przyboś Kazimierz, Walaszek Adam, „Reprezentacja sejmowa województwa krakowskiego w XVII wieku”, Studia Historyczne 20/3 (1977): 377–402.
Rzońca Jan, Ostatni sejm przed Cecorą (w 1619 r.) (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1983).
Seredyka Jan, Sejm w Toruniu z 1626 roku (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1966).
Seredyka Jan, Rzeczpospolita w ostatnich latach panowania Zygmunta III (1629– 1631). Zarys wewnętrznych dziejów politycznych (Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Powstańców Śląskich, 1978).
Seredyka Jan, „Jakub Sobieski – przywódca izby poselskiej”, Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka 35/2, (1980): 163–169.
Seredyka Jan, Sejm z 1618 roku (Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1988).
Seredyka Jan, Parlamentarzyści drugiej połowy panowania Zygmunta III Wazy (Opole: Wyższa Szkoła Pedagogiczna, 1989).
Seredyka Jan, „Udział Radziwiłłów w sejmach panowania Zygmunta III Wazy”, Miscellanea Historico-Archivistica 3 (1989): 13–26.
Seredyka Jan, „Posłowie wybrani na sejmy w latach 1611–1623”, Zeszyty Naukowe WSP w Opolu, Historia 30 (1994): 105–123.
Seredyka Jan, „Awanse »aktywistów« sejmów staropolskich. Mity i rzeczywistość”, w O mitach i prawdach w dziejach społeczeństwa i państwa polskiego doby nowożytnej. Uwagi i postulaty badawcze, red. Aleksandra Skrzypietz et al., (Katowice: Wydawnictwo Rococo, 1998).
Sidorowska Agnieszka, „Lubelska reprezentacja sejmowa za panowania Władysława IV. Próba analizy pochodzenia społecznego i karier, Res Historica 7 (1999): 35–51.
Siedlecki Jan, „Mikołaj Skaszewski [ok. 1605-ok. 1680] i Krzysztof Żelski [ok. 1605/07–ok. 1680] – posłowie szlachty ziemi bielskiej na sejmy Rzeczypospolitej”, Studia Podlaskie 3 (1991): 27–40.
Sokalski Marcin, „W kręgu patronatu wojewody krakowskiego Stanisława Lubomirskiego herbu Drużyna”, Studia Historyczne 44/1 (2001): 25–38.
Sokołowski Wojciech, Politycy schyłku złotego wieku. Małopolscy przywódcy szlachty i parlamentarzyści w latach 1574–1605 (Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1997).
Szczerbik Zbigniew, Sejm koronacyjny Władysława IV w 1633 roku (Kluczbork– Praszka: Wydawnictwo Antykwa, 2001).
Tomaszek Andrzej, „Sejm 1638 r. w obronie szlacheckiej równości”, Czasopismo Prawno-Historyczne 39/2 (1987): 17–32.
Trawicka Zofia, „Działalność polityczna i reformacyjna Piotra Kochlewskiego”, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 8 (1963): 125–148.
Urzędnicy województwa krakowskiego XV–XVIII wieku, Spisy, oprac. Stanisław Cynarski, Alicja Falniowska-Gradowska, (Kórnik: Biblioteka Kórnicka, 1990).
Wachholz Leon, „Z dziejów zboru ewangelickiego w Krakowie”, Reformacja w Polsce 1 (1921): 266.
Copyright (c) 2019 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
