Nowe Ateny jako przykład strategii edukacyjnej wzorowanej na jezuickich założeniach misyjnych

Abstrakt

Artykuł jest przyczynkiem do historii kultury polskiej. Autorka zwraca uwagę na fakt, że od momentu pojawienia się w Rzeczpospolitej jezuitów ich działalność, w tym edukacyjna, spotykała się na przemian z potępieniem i krytyką. Kontrowersje te dotyczyły zwłaszcza terenów wschodnich, a kłopoty z utworzeniem kolegium lwowskiego wyraźnie wskazywały na podejrzliwość wobec jezuickich metod nauczania i sposobów realizowania zadań misyjnych.

Celem artykułu jest próba wyjaśnienia przynajmniej niektórych przyczyn dyskredytacji Nowych Aten księdza Benedykta Chmielowskiego (Lwów 1745–1746; 1754–1756) przez znaczną część polskich humanistów przełomu XIX i XX wieku. Ówcześni krytycy uznawali to dzieło za nierzetelną naukowo „encyklopedię sarmacką”, wprawdzie cenioną przez słabo wykształconych czytelników końca Pierwszej Rzeczpospolitej, ale przez późniejsze pokolenia uznaną za bałamutną. Od przełomu XX i XXI wieku pojawiają się jednak w polskiej literaturze naukowej coraz liczniejsze próby rehabilitacji Nowych Aten i docenienia erudycji ich autora. Poszczególnym hasłom z kompendium księdza Benedykta Chmielowskiego poświęca się obecnie artykuły, rozprawy i monografie, pisane przez filologów i historyków. Autorka artykułu także podejmuje badania w tym zakresie. Jej główna teza, sformułowana w tytule tej publikacji, jest udowadniana metodami badawczymi stosowanymi w historii i teorii kultury. Artykuł jest wprowadzeniem do problematyki tytułowej i skupia uwagę na pionierskim, zdaniem autorki, przedsięwzięciu księdza Benedykta Chmielowskiego, absolwenta kolegium lwowskiego. Podjął on zadanie, by na podstawie własnej szkolnej wiedzy, samodzielnych studiów oraz wyników osobistej obserwacji stworzyć pierwszą polską encyklopedię powszechną. Powszechną, czyli przeznaczoną dla każdego umiejącego podówczas czytać szlachcica, absolwenta jednej ze szkół zakonnych. Tym sposobem ksiądz Chmielowski realizował i rozwijał strategię edukacyjną szkół jezuickich, proponując swoim czytelnikom oryginalną, jak na tamten czas, formę samokształcenia.