Rycerz i mieszczanin – etosy konkurencyjne czy komplementarne? Przypadek Polski

Abstrakt

Przedmiotem niniejszego opracowania są rozważania dotyczące roli, jaką odegrały w przemianach społeczeństwa polskiego dwa etosy: etos rycerski i etos mieszczański. Główne pytanie badawcze brzmi: czy etosy te są konkurencyjne względem siebie, czy komplementarne? Czy etos rycerski musi zniknąć ze świadomości społecznej, aby mógł pojawić się na jego miejsce etos mieszczański, czy też są to systemy wartości, które mogą się uzupełniać? W literaturze przedmiotu, a także na gruncie wiedzy potocznej, spotyka się bowiem często tezę (słabiej lub mocniej artykułowaną), że można być albo romantykiem, albo pragmatykiem, a połączenie tych dwóch postaw, tak w sferze ideowej, jak i w działaniu, jest niemożliwe. To z tego powodu podejście romantyczne, wywodzące się z etosu rycerskiego, jest obecnie często analizowane w ramach tzw. teorii krytycznej. Innymi słowy – poddawane jest dekonstrukcji, aby stworzyć miejsce dla funkcjonowania paradygmatu odwołującego się do utylitaryzmu i konstruktywizmu. Teza postawiona w omawianym artykule brzmi następująco: paradygmat romantyczno-rycerski, mimo wielu różnic, nie jest przeciwstawny paradygmatowi mieszczańskiemu. Podejścia te służą realizacji tych samych wartości i cnót, lecz w różnych warunkach historycznych i w odmiennych kontekstach społecznych i cywilizacyjnych. W tekście oparto się na analizie etosów zaprezentowanych w literaturze socjologicznej, w tekstach literackich oraz w biografiach wybranych postaci historycznych. W zakończeniu przedstawione zostały wnioski z podjętej analizy. Zdaniem autora, oba etosy mogą odegrać pozytywną rolę w modernizacji Polski i nie wykluczają się one całkowicie, jak to ma miejsce w niektórych podejściach analizujących przemiany społeczne, które zachodziły w Polsce w wieku XIX i XX. Wniosek ten jest aktualny także w czasach zmian, przed którymi stoi Polska obecnie.