Idea bojaźni Bożej oraz sprawczej roli Boga w wojsku polskim i litewskim w epoce wczesnonowożytnej
Abstract
Artykuł analizuje rodzaj pobożności żołnierzy wczesnonowożytnych, który określany był jako „bojaźń Boża”. Zjawisko to wykształciło się w latach XVI wieku, a następnie było kultywowane przez dwa stulecia, w armii polskiej i litewskiej. Polegało ono na wierze w bezpośrednią ingerencję Boga podczas działań militarnych, która była uzależniona od postępowania żołnierzy. Naczelni dowódcy promowali taką wizję rzeczywistości, w której przestępstwa utożsamiane z grzechami wpływały na rezultat wojen lub starcia, a nawet decydowały o bezpieczeństwie samych żołnierzy. Czyny niemiłe Bogu miały powodować surową karę zsyłaną podczas walk, a pobożność i dobre zachowanie gwarantowały sukces. Analizę tego zagadnienia przeprowadzono na podstawie wydawanych przez naczelnych dowódców aktów normatywnych, zwanych artykułami wojskowymi, co uzupełniono analizą traktatów wojskowych. W pracy zaakcentowano, że promowali tę koncepcję wszyscy dowódcy – niezależnie od wyznania, byli to zarówno bracia polscy, luteranie, ewangelicy reformowani, jak i katolicy. Umieszczano je – co do zasady – na początku artykułów wojskowych jako arengę, stanowiącą podstawę obowiązywania przepisów prawa karnego. Wykazano, że połączenie „bojaźni Bożej” z prawem wojskowym miało racjonalne powody – zapewniało wyższą dyscyplinę i morale, co mogło przełożyć się na skuteczność prowadzonych działań wojennych. Wykorzystanie tej idei umożliwiało rozbicie solidaryzmu żołnierskiego i stworzenie przekonania, że złe postępowanie pojedynczych osób wpływa na los oddziałów i całych armii. Do najważniejszych twórców tej koncepcji należy zaliczyć Floriana Zebrzydowskiego, Jana Chodkiewicza i Stanisława Cikowskiego, a na przełomie stuleci rozwinęli ją Jan Zamoyski i Krzysztof Radziwiłł, zwany Piorunem. Najbardziej rozbudowaną formułę w artykułach wojskowych zaprezentował w XVII stuleciu Krzysztof II Radziwiłł, a wiek później – Michał Kazimierz Radziwiłł. W artykule sformułowana została również hipoteza, że tę dawną koncepcję, która przetrwała jako jeden z elementów kultury staropolskiej, zaadaptowano do oceny Bitwy Warszawskiej z 1920 roku, która została określona jako Cud nad Wisłą, co miało symbolizować sprawczą rolę Boga podczas wojny.
Literaturhinweise
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów VII, sygn. 5. Biblioteka Kórnicka PAN, rkps 659.
Biblioteka Książąt Czartoryskich, rkps 1621, 1661, 2446, 2717.
Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka im. Gwalberta Pawlikowskiego, rkps 12. Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, Отдел рукописей, Автографи Дубравскаго (f. 971), 321/1, nr 1, 141.
Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, Отдел рукописей, Автографи Дубравскаго (f. 971), 321/2, nr 42, 197, 243, 283.
Санкт-Петербургский институт истории РАН, Западноевропейскa секциa, kolekcja 32, karton 660, nr 2.
Artykuły woyskowe = Kriegs-Artikel (Warszawa: 1775).
Artykvły woienne powagą Rzeczy Pospolitej krolow polskich y Hetmanów W.X. Litt. rożnymi czasy ustanowione. Teraz zaś z rozkazu Iaśnie Oświeconego Xiążęcia
Iegomości Michała V Kazimierza Radziwiłła (...) przedrukowane (Nieśwież: Nieśwież: Drukarnia Xiążęca Radziwiłłów in Collegio Societatis, 1754).
Brodowski Samuel, Corpus Juris Militaris Polonicum (Elbląg: Samuel Gottlieb Preuss, (Wdowa), 1753).
Kakowski Aleksander, Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki (Kraków: Wydawnictwo Platan, 2000).
Kunicki Wacław, Obraz szlachcica polskiego (Kraków: Drukarnia Dziedziców Jakuba Siebeneichera, 1615).
Lubieniecki Andrzej, Poloneutychia, oprac. Alina Linda, Maria Maciejewska, Janusz Tazbir, Zdzisław Zawadzki (Warszawa–Łódź: PWN, 1982).
Łoś Jakub, Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej, wyd. Żegota Pauli (Kraków: Nakładem księgarni D.E. Friedleina, 1858).
Marchocki Mikołaj Ścibor, „Historia moskiewskiej wojny prawdziwa...”, w: Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie w latach 1610–1612, wyd. Andrzej Nowosad (Warszawa: Wydawnictwo Platan, 1995).
Medeksza Stefan Franciszek, Księga pamiętnicza, wyd. Władysław Seredyński (Kraków: Akademia Umiejętności, 1875).
O konfederacyi lwowskiej, w roku 1622 uczynionej, nauka, wyd. Kazimierz Józef Turowski (Kraków: Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, 1858).
Paprocki Bartosz, Hetman albo własny konterfekt hetmański, skąd sye siła woiennych postepkow każdy nauczyć może, (Kraków: Drukarnia Mattheusza Syebeneychera, 1578).
Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, oprac. Władysław Czapliński, (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979).
Poczobut Odlanicki Jan Władysław, Pamiętnik [1640–1684], oprac. Andrzej Rachuba, (Warszawa: Czytelnik, 1987).
Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, wyd. Stanisław Kutrzeba (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1937).
Potocki Wacław, Dzieła, t. 2: Ogród nie plewiony i inne utwory z lat 1677–1695, oprac. Leszek Kukulski, (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980). Sarnecki Kazimierz, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, wyd. Janusz Woliński, (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958).
Sarnicki Stanisław, Księgi hetmańskie, oprac. Marek Ferenc, (Kraków: Historia Iagiellonica, 2015).
Schneeberger Anton, De Bona Militum Valetudine Conservanda Liber, oprac. R.A. Sucharski, T.M. Nowak, (Warszawa: DiG, 2008).
Siedlecki Adam Grzymała, Cud Wisły. Wspomnienia korespondenta wojennego (Warszawa: Wiedza Powszechna, 1921).
Starowolski Szymon, Reformacja obyczajów polskich, wyd. Kazimierz Józef Turowski, (Kraków: Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, 1859).
Schwedisches Kriegs-Recht oder Articuls-Brieff desz ... Herrns Gustaff Adolffs ... (Heylbrunn: b.d., 1632).
Tarnowski Jan, Consilium Rationis Bellicae, oprac. Tadeusz Marian Nowak, wstęp Janusz Sikorski, (Warszawa: MON, 1987).
Volumina Legum, t. 2, (Petersburg: Józefat Ohryzko, 1859).
Augustyniak Urszula, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640) (Warszawa: Semper, 2004).
Bodniak Stanisław, „Cikowski Stanisław h. Radwan”, w Polski słownik biograficzny, red. Władysław Konopczyński, t. 4, (Kraków: 1938): 73–75.
Borzęcki Jerzy, Pokój ryski w 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej (Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2012).
Cisek Janusz, Paduszek Konrad, Rawski Tadeusz, Wojna polsko-sowiecka 1919– 1921 (Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010).
Davies Norman, Biały orzeł, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919– 1920, tłum. A. Pawelec, (Kraków: Wydawnictwo Znak, 1997).
Dworzaczek Włodzimierz, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego (Warszawa: Pax, 1985).
Forrest Alan, Napoleon’s men: the soldiers of the revolution and empire (London: Bloomsbury Academic, 2006).
Giejło Jacek, Bohater spod Ossowa: Ignacy Jan Skorupka: 1893–1920 (Warszawa: S.I. „Warta” Gorzów Wielkopolski, 2010).
Hołda Renata, „Wojna 1920 roku we współczesnym dyskursie pamięci”, w Ciekawość świata, ludzi, kultury... Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Ryszardowi Kantorowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. Renata Hołda, Tadeusz Paleczny, (Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012), 247–261. Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w., red. Kazimierz Lepszy, (Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1953).
Jarczykowa Mariola, „»Obowiązkowe« i »nadobowiązkowe« lektury Janusza II Radziwiłła w czasie jego nauki w liceum słuckim i podczas zagranicznych studiów”, w Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji, red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Irena Socha, (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1996), 22–33.
Karwin Józef, Pomiarowski Edward, Rutkowski Stanisław, Z dziejów wychowania wojskowego w Polsce od początku państwa polskiego do 1939 roku (Warszawa: Wydawnictwo MON, 1969).
Kotecki Radosław, „Ordynariusz płocki Szymon w Gallowej narracji o bitwie Mazowszan z Pomorzanami (Gall II, 49)”, w Ecclesia et bellum. Kościół wobec wojny i zaangażowania militarnego duchowieństwa w wiekach średnich, red. Radosław Kotecki, Jacek Maciejewski, (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2016), 142–167.
Кром Михаил Маркович, Стародубская война 1534–1537. Из истории русско-литовских отношений (Москва: Рубежи XXI, 2008).
Kukiel Marian, Bitwa Warszawska, wyd. Krzysztof Filipow, Zbigniew Wawer (Warszawa: Polski Instytut Wydawniczy 2005).
Lenart Mirosław, Miles pius et iustus: żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.) (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2009).
Łopatecki Karol, „Cuius regio eius religio w wojskach Rzeczypospolitej? Kwestia wolności głoszenia wiary wśród żołnierzy w latach dwudziestych XVII wieku”, w: Studia nad Reformacją, red. Elżbieta Bagińska, Piotr Guzowski, Marzena Liedke, (Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2010), 37–50.
Łopatecki Karol, „Czy Jan Tarnowski jest twórcą prawa wojskowego na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego?”, w Kultura religijna i społeczna Małopolski od XIII do XVI wieku, red. Wiktor Szymborski, Janusz Kozioł, (Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 2011), 13–21.
Łopatecki Karol, „Koncepcja Boga – Pana Historii wśród żołnierzy Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII wieku”, w Religia wobec historii, historia wobec religii, red. Elżbieta Przybył, (Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006), 360–370.
Łopatecki Karol, „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku (Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2012).
Muchliński Antoni, Źródłosłownik wyrazów które przeszły, wprost czy pośrednio, do naszéj mowy z języków wschodnich, tudzież mających zobopólną analogję co do brzmienia lub znaczenia (Petersburg: Cesarska Akademia Nauk, 1858).
Nestorow Rafał, „Jan Kampenhausen. Inżynier na usługach hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego”, w Fides Ars Scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, red. Andrzej Betlej, Józef Skrabski, (Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 2008), 315–326.
Nowak Andrzej, Ojczyzna Ocalona. Wojna sowiecko-polska 1919–1920 (Kraków: Biały Kruk, 2012).
Organiściak Wojciech, Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775 (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2001).
Ronikier Jerzy, Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalności szlachty polskiej 1706–1725 (Kraków: Universitas, 1992).
Ryś Jan, Żołnierska paideia. Wychowanie i szkolenie wojskowe w Polsce XVI–XVII wieku (Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, 2019).
Rytter Grażyna, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1992).
Sikorski Andrzej, Spolonizowane rodziny inflanckie. I. Kampenhausenowie, http:// www.bkpan.poznan.pl/ biblioteka/JW70/kampen.htm (dostęp: 12. 07. 2021). Skarga Piotr, Kazania sejmowe, wyd. Janusz Tazbir, (Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995).
Srogosz Tadeusz, Życie codzienne żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku (Oświęcim: 2018).
Urwanowicz Jerzy, Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI– XVIII wieku, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 1996.
Wysocki Wiesław Jan, „Kościół polski wobec najazdu bolszewickiego w 1920 roku”, w W nieustającej trosce o polską diasporę. Tom studiów historycznych i politologicznych dedykowany Księdzu Arcybiskupowi Szczepanowi Wesołemu, red. Roman Nir, Marek Szczerbiński, Krzysztof Wasilewski, (Gorzów Wielkopolski: Stowarzyszenie Naukowe „Polska w Świecie”, 2012), 81–96.
Wyszczelski Lech, Bitwa na przedpolach Warszawy (Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2008).
Wyszczelski Lech, Warszawa 1920 (Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2005).
Bańdo Adam, „Bitwa Warszawska 1920 r. w serwisie informacyjnym „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” (w setną rocznicę »Cudu nad Wisłą«)”, Rocznik Historii Prasy Polskiej 23/2 (2020): 155–168.
Bauer Marcin, „Religijny wymiar scen batalistycznych w pamiętnikach Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów”, Senoji Lietuvos literatūra 32 (2011): 103–114.
Bieniasz Łukasz, „Archipelag innowierstwa – wyznaniowe miasta-wyspy i ich patroni w XVI i XVII wieku na pograniczu polsko-brandenbursko-śląskim”, Orbis Linguarum 52 (2019): 37–57.
Dziadosz Dariusz, „Boża i ludzka wierność. Teologiczny obraz zdobycia Kanaanu”, Verbum Vitae 11 (2007): 43–66.
Dziadosz Dariusz Antoni, „Ideowy i teologiczny podtekst misji »wodza zastępów JHWH« w Joz 5, 13-15”, Biblica et Patristica Thoruniensia 13/1 (2020): 25–58. Jasinski Mirosław, „Motyw zwycięskiej modlitwy w narracji JOZ 10,1-27”, Verbum Vitae 22 (2012): 15–46.
Jędraszewski Marek, „Opatrzność Boża w świetle filozofii”, Studia Theologica Varsaviensia 48/2 (2010): 63–91.
Krasowski Andrzej, „Jozue – pomocnik Mojżesza i posłuszny wojownik Pana”, Itinera Spiritualia 8 (2015): 187–197.
Krokosz Paweł, „Aspekt religijny w strukturach rosyjskich sił zbrojnych za panowania Piotra I”, Україна в Центрально-Східній Європі 15 (2015): 210–236. Kuran Michał, „Struktura i problematyka kazań tryumfalnych Piotra Skargi wygłaszanych z okazji zwycięstw wojennych”, Acta Universitatis Lodziensis.
Folia Litteraria Polonica 21/3 (2013): 209–224.
Łopatecki Karol, „Religijność żołnierzy w świetle artykułów wojskowych – założenia metodologiczne”, Orientalia Christiana Cracoviensia 6 (2014): 81–93.
Maciejewski Jacek, „Biskup krakowski Pełka a bitwa nad Mozgawą w 1195 roku”, Kwartalnik Historyczny 124/3 (2017): 411–438.
Makowiec Paweł, „Działalność wojskowa hetmana Floriana Zebrzydowskiego”, Materiały do Historii Wojskowości 2 (2004): 11–17.
Milewski Dariusz, „Koronacja Augusta II Mocnego na króla Polski”, Saeculum Christianum 10 (2003): 81–99.
Morka Mieczysław, „Tematyka batalistyczna w sztuce dworu Jana III”, Biuletyn Historii Sztuki 53/1–2 (1991): 3–26.
Nawracała Tomasz, „»Bojaźń Pańska jest źródłem życia« (Prz 14, 27a). Rozwój pojęcia bojaźni Bożej w historii Kościoła”, Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 27/4 (2014): 21–41.
Nowakowski Paweł, „Kilka uwag o problemie dyscypliny w ruchu husyckim”, Episteme 16 (2012): 41–58.
Pawłowski Rafał, „Jan Sobieski jako czytelnik Biblii w świetle Listów do Marysieńki”, Tematy i Konteksty 6 (2016): 155–162.
Pietrzak Jerzy, „Konfederacja lwowska w 1622 roku”, Kwartalnik Historyczny 80/4 (1973): 845–871.
Plewczyński Marek, „Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572”, Studia i Materiały do Historii Wojskowości 34 (1992): 35–66.
Pokora Jakub, „»Fortunae filius«: późnobarokowy portret Michała Hieronima Radziwiłła w Nieborowie”, Saeculum Christianum 10/2 (2003): 23–35.
Rachuba Andrzej, „Litwa wobec projektu zwołania sejmu konnego w 1695 r. i walki Sapiehów z biskupem Brzostowskim”, Zapiski Historyczne 51/1 (1986): 63–82.
Rożek Michał, „Perigrinatio Religiosa”, Folia Historica Cracoviensia 4–5 (1997– 1998): 215–227.
Siemieniec Tomasz, „Bóg jako Pan historii świata i ludzi w świetle Apokalipsy Janowej”, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie 19 (2012): 129–155.
Tyszkowski Kazimierz, „Problemy organizacyjno-wojskowe z czasów wojny moskiewskiej Zygmunta III”, Przegląd Historyczno-Wojskowy 2 (1930): 279–293.
Wincewicz Kamila, „Językowy obraz Boga w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi”, Linguarum Silva 4 (2015): 77–91.
Władyka Wiesław, „»Z fachu profesor...« (Stanisław Stroiński)”, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/3–4 (1992): 157–158.
Wojnowski Michał, „Religia a wojskowość bizantyńska w świetle traktatów wojskowych IX-XI wieku”, Przegląd Historyczny 100/2 (2009): 189–205.
Zimnica-Kuzioła Emilia, „Główne stanowiska w psychologii religii – wprowadzenie”, Kultura i Wartości 1 (2012): 57–71.
Copyright (c) 2021 Akademia Ignatianum w Krakowie
Dieses Werk steht unter der Lizenz Creative Commons Namensnennung 4.0 International.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
