The Idea of the Fearing of God and the Causative Role of God in the Modern Age Polish and Lithuanian Duchy Armies
Abstract
This paper examines the type of devotion of the early modern soldiers which was referred to as “the fearing of God”. The phenomenon started in the 1560s and continued for two centuries in the Polish and Lithuanian Duchy armies. It was based on the belief in the direct intervention of God during military action, which depended on the conduct of the soldiers. The commanders-in-chief promoted the vision of reality in which crimes were equated with sins and affected the outcome of wars and battles, and even determined the safety of the soldiers themselves. The acts that were displeasing to God were to result in severe punishment during battles, while piety and good behavior guaranteed success. The analysis of this issue was conducted on the basis of normative acts issued by the commanders-in-chief, called military articles, which were supplemented by the analysis of military treaties. The paper emphasizes that this concept was promoted by all commanders regardless of denomination, including Polish Brethren, Lutherans, Reformed Evangelicals and Catholics. It was placed, as a rule, at the beginning of the military articles as an arenga (proem), providing the basis for the validity of the criminal laws. The combination of the “fear of God” and the military law was shown to have rational justification: it guaranteed a higher discipline and morale, which could be reflected in the effectiveness of the warfare conducted. The application of this idea led to the breakdown of soldier solidarity and to the belief that the misconduct of individuals affected the fate of troops and entire armies. The most important creators of this concept include Florian Zebrzydowski, Jan Chodkiewicz and Stanisław Cikowski, and at the turn of the centuries it was developed by Jan Zamoyski and Krzysztof Radziwiłł, nicknamed Piorun (Thunder). The most elaborate formula in the military articles was presented in the 17th century by Krzysztof Radziwiłł II, and a century later by Michał Kazimierz Radziwiłł. A hypothesis was also formulated that an old concept, which survived as one of the elements of Old Polish culture, was adopted to evaluate the Battle of Warsaw of 1920, which has been referred to as the Miracle on the Vistula, what was supposed to symbolize the causal role of God during the war.
References
Archiwum Główne Akt Dawnych, Archiwum Radziwiłłów VII, sygn. 5. Biblioteka Kórnicka PAN, rkps 659.
Biblioteka Książąt Czartoryskich, rkps 1621, 1661, 2446, 2717.
Biblioteka Ossolińskich, Biblioteka im. Gwalberta Pawlikowskiego, rkps 12. Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, Отдел рукописей, Автографи Дубравскаго (f. 971), 321/1, nr 1, 141.
Российская национальная библиотека, Санкт-Петербург, Отдел рукописей, Автографи Дубравскаго (f. 971), 321/2, nr 42, 197, 243, 283.
Санкт-Петербургский институт истории РАН, Западноевропейскa секциa, kolekcja 32, karton 660, nr 2.
Artykuły woyskowe = Kriegs-Artikel (Warszawa: 1775).
Artykvły woienne powagą Rzeczy Pospolitej krolow polskich y Hetmanów W.X. Litt. rożnymi czasy ustanowione. Teraz zaś z rozkazu Iaśnie Oświeconego Xiążęcia
Iegomości Michała V Kazimierza Radziwiłła (...) przedrukowane (Nieśwież: Nieśwież: Drukarnia Xiążęca Radziwiłłów in Collegio Societatis, 1754).
Brodowski Samuel, Corpus Juris Militaris Polonicum (Elbląg: Samuel Gottlieb Preuss, (Wdowa), 1753).
Kakowski Aleksander, Z niewoli do niepodległości. Pamiętniki (Kraków: Wydawnictwo Platan, 2000).
Kunicki Wacław, Obraz szlachcica polskiego (Kraków: Drukarnia Dziedziców Jakuba Siebeneichera, 1615).
Lubieniecki Andrzej, Poloneutychia, oprac. Alina Linda, Maria Maciejewska, Janusz Tazbir, Zdzisław Zawadzki (Warszawa–Łódź: PWN, 1982).
Łoś Jakub, Pamiętniki Łosia, towarzysza chorągwi pancernej, wyd. Żegota Pauli (Kraków: Nakładem księgarni D.E. Friedleina, 1858).
Marchocki Mikołaj Ścibor, „Historia moskiewskiej wojny prawdziwa...”, w: Moskwa w rękach Polaków. Pamiętniki dowódców i oficerów garnizonu polskiego w Moskwie w latach 1610–1612, wyd. Andrzej Nowosad (Warszawa: Wydawnictwo Platan, 1995).
Medeksza Stefan Franciszek, Księga pamiętnicza, wyd. Władysław Seredyński (Kraków: Akademia Umiejętności, 1875).
O konfederacyi lwowskiej, w roku 1622 uczynionej, nauka, wyd. Kazimierz Józef Turowski (Kraków: Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, 1858).
Paprocki Bartosz, Hetman albo własny konterfekt hetmański, skąd sye siła woiennych postepkow każdy nauczyć może, (Kraków: Drukarnia Mattheusza Syebeneychera, 1578).
Pasek Jan Chryzostom, Pamiętniki, oprac. Władysław Czapliński, (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979).
Poczobut Odlanicki Jan Władysław, Pamiętnik [1640–1684], oprac. Andrzej Rachuba, (Warszawa: Czytelnik, 1987).
Polskie ustawy i artykuły wojskowe od XV do XVIII wieku, wyd. Stanisław Kutrzeba (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1937).
Potocki Wacław, Dzieła, t. 2: Ogród nie plewiony i inne utwory z lat 1677–1695, oprac. Leszek Kukulski, (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1980). Sarnecki Kazimierz, Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego. Diariusz i relacje z lat 1691–1696, wyd. Janusz Woliński, (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1958).
Sarnicki Stanisław, Księgi hetmańskie, oprac. Marek Ferenc, (Kraków: Historia Iagiellonica, 2015).
Schneeberger Anton, De Bona Militum Valetudine Conservanda Liber, oprac. R.A. Sucharski, T.M. Nowak, (Warszawa: DiG, 2008).
Siedlecki Adam Grzymała, Cud Wisły. Wspomnienia korespondenta wojennego (Warszawa: Wiedza Powszechna, 1921).
Starowolski Szymon, Reformacja obyczajów polskich, wyd. Kazimierz Józef Turowski, (Kraków: Wydawnictwo Biblioteki Polskiej, 1859).
Schwedisches Kriegs-Recht oder Articuls-Brieff desz ... Herrns Gustaff Adolffs ... (Heylbrunn: b.d., 1632).
Tarnowski Jan, Consilium Rationis Bellicae, oprac. Tadeusz Marian Nowak, wstęp Janusz Sikorski, (Warszawa: MON, 1987).
Volumina Legum, t. 2, (Petersburg: Józefat Ohryzko, 1859).
Augustyniak Urszula, W służbie hetmana i Rzeczypospolitej. Klientela wojskowa Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640) (Warszawa: Semper, 2004).
Bodniak Stanisław, „Cikowski Stanisław h. Radwan”, w Polski słownik biograficzny, red. Władysław Konopczyński, t. 4, (Kraków: 1938): 73–75.
Borzęcki Jerzy, Pokój ryski w 1921 roku i kształtowanie się międzywojennej Europy Wschodniej (Warszawa: Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, 2012).
Cisek Janusz, Paduszek Konrad, Rawski Tadeusz, Wojna polsko-sowiecka 1919– 1921 (Warszawa: Wojskowe Centrum Edukacji Obywatelskiej, 2010).
Davies Norman, Biały orzeł, czerwona gwiazda. Wojna polsko-bolszewicka 1919– 1920, tłum. A. Pawelec, (Kraków: Wydawnictwo Znak, 1997).
Dworzaczek Włodzimierz, Hetman Jan Tarnowski. Z dziejów możnowładztwa małopolskiego (Warszawa: Pax, 1985).
Forrest Alan, Napoleon’s men: the soldiers of the revolution and empire (London: Bloomsbury Academic, 2006).
Giejło Jacek, Bohater spod Ossowa: Ignacy Jan Skorupka: 1893–1920 (Warszawa: S.I. „Warta” Gorzów Wielkopolski, 2010).
Hołda Renata, „Wojna 1920 roku we współczesnym dyskursie pamięci”, w Ciekawość świata, ludzi, kultury... Księga jubileuszowa ofiarowana Profesorowi Ryszardowi Kantorowi z okazji czterdziestolecia pracy naukowej, red. Renata Hołda, Tadeusz Paleczny, (Kraków: Księgarnia Akademicka, 2012), 247–261. Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI w. do poł. XIX w., red. Kazimierz Lepszy, (Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1953).
Jarczykowa Mariola, „»Obowiązkowe« i »nadobowiązkowe« lektury Janusza II Radziwiłła w czasie jego nauki w liceum słuckim i podczas zagranicznych studiów”, w Młody czytelnik w świecie książki, biblioteki i informacji, red. Krystyna Heska-Kwaśniewicz, Irena Socha, (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 1996), 22–33.
Karwin Józef, Pomiarowski Edward, Rutkowski Stanisław, Z dziejów wychowania wojskowego w Polsce od początku państwa polskiego do 1939 roku (Warszawa: Wydawnictwo MON, 1969).
Kotecki Radosław, „Ordynariusz płocki Szymon w Gallowej narracji o bitwie Mazowszan z Pomorzanami (Gall II, 49)”, w Ecclesia et bellum. Kościół wobec wojny i zaangażowania militarnego duchowieństwa w wiekach średnich, red. Radosław Kotecki, Jacek Maciejewski, (Bydgoszcz: Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, 2016), 142–167.
Кром Михаил Маркович, Стародубская война 1534–1537. Из истории русско-литовских отношений (Москва: Рубежи XXI, 2008).
Kukiel Marian, Bitwa Warszawska, wyd. Krzysztof Filipow, Zbigniew Wawer (Warszawa: Polski Instytut Wydawniczy 2005).
Lenart Mirosław, Miles pius et iustus: żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.) (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2009).
Łopatecki Karol, „Cuius regio eius religio w wojskach Rzeczypospolitej? Kwestia wolności głoszenia wiary wśród żołnierzy w latach dwudziestych XVII wieku”, w: Studia nad Reformacją, red. Elżbieta Bagińska, Piotr Guzowski, Marzena Liedke, (Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2010), 37–50.
Łopatecki Karol, „Czy Jan Tarnowski jest twórcą prawa wojskowego na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego?”, w Kultura religijna i społeczna Małopolski od XIII do XVI wieku, red. Wiktor Szymborski, Janusz Kozioł, (Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 2011), 13–21.
Łopatecki Karol, „Koncepcja Boga – Pana Historii wśród żołnierzy Rzeczypospolitej na przełomie XVI i XVII wieku”, w Religia wobec historii, historia wobec religii, red. Elżbieta Przybył, (Kraków: Wydawnictwo WAM, 2006), 360–370.
Łopatecki Karol, „Disciplina militaris” w wojskach Rzeczypospolitej do połowy XVII wieku (Białystok: Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy, 2012).
Muchliński Antoni, Źródłosłownik wyrazów które przeszły, wprost czy pośrednio, do naszéj mowy z języków wschodnich, tudzież mających zobopólną analogję co do brzmienia lub znaczenia (Petersburg: Cesarska Akademia Nauk, 1858).
Nestorow Rafał, „Jan Kampenhausen. Inżynier na usługach hetmana Adama Mikołaja Sieniawskiego”, w Fides Ars Scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa, red. Andrzej Betlej, Józef Skrabski, (Tarnów: Muzeum Okręgowe w Tarnowie, 2008), 315–326.
Nowak Andrzej, Ojczyzna Ocalona. Wojna sowiecko-polska 1919–1920 (Kraków: Biały Kruk, 2012).
Organiściak Wojciech, Kodeksy wojskowe w Polsce roku 1775 (Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, 2001).
Ronikier Jerzy, Hetman Adam Sieniawski i jego regimentarze. Studium z historii mentalności szlachty polskiej 1706–1725 (Kraków: Universitas, 1992).
Ryś Jan, Żołnierska paideia. Wychowanie i szkolenie wojskowe w Polsce XVI–XVII wieku (Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie, 2019).
Rytter Grażyna, Wschodniosłowiańskie zapożyczenia leksykalne w polszczyźnie XVII wieku (Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, 1992).
Sikorski Andrzej, Spolonizowane rodziny inflanckie. I. Kampenhausenowie, http:// www.bkpan.poznan.pl/ biblioteka/JW70/kampen.htm (dostęp: 12. 07. 2021). Skarga Piotr, Kazania sejmowe, wyd. Janusz Tazbir, (Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995).
Srogosz Tadeusz, Życie codzienne żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku (Oświęcim: 2018).
Urwanowicz Jerzy, Wojskowe „sejmiki”. Koła w wojsku Rzeczypospolitej XVI– XVIII wieku, Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 1996.
Wysocki Wiesław Jan, „Kościół polski wobec najazdu bolszewickiego w 1920 roku”, w W nieustającej trosce o polską diasporę. Tom studiów historycznych i politologicznych dedykowany Księdzu Arcybiskupowi Szczepanowi Wesołemu, red. Roman Nir, Marek Szczerbiński, Krzysztof Wasilewski, (Gorzów Wielkopolski: Stowarzyszenie Naukowe „Polska w Świecie”, 2012), 81–96.
Wyszczelski Lech, Bitwa na przedpolach Warszawy (Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2008).
Wyszczelski Lech, Warszawa 1920 (Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 2005).
Bańdo Adam, „Bitwa Warszawska 1920 r. w serwisie informacyjnym „Ilustrowanego Kuriera Codziennego” (w setną rocznicę »Cudu nad Wisłą«)”, Rocznik Historii Prasy Polskiej 23/2 (2020): 155–168.
Bauer Marcin, „Religijny wymiar scen batalistycznych w pamiętnikach Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów”, Senoji Lietuvos literatūra 32 (2011): 103–114.
Bieniasz Łukasz, „Archipelag innowierstwa – wyznaniowe miasta-wyspy i ich patroni w XVI i XVII wieku na pograniczu polsko-brandenbursko-śląskim”, Orbis Linguarum 52 (2019): 37–57.
Dziadosz Dariusz, „Boża i ludzka wierność. Teologiczny obraz zdobycia Kanaanu”, Verbum Vitae 11 (2007): 43–66.
Dziadosz Dariusz Antoni, „Ideowy i teologiczny podtekst misji »wodza zastępów JHWH« w Joz 5, 13-15”, Biblica et Patristica Thoruniensia 13/1 (2020): 25–58. Jasinski Mirosław, „Motyw zwycięskiej modlitwy w narracji JOZ 10,1-27”, Verbum Vitae 22 (2012): 15–46.
Jędraszewski Marek, „Opatrzność Boża w świetle filozofii”, Studia Theologica Varsaviensia 48/2 (2010): 63–91.
Krasowski Andrzej, „Jozue – pomocnik Mojżesza i posłuszny wojownik Pana”, Itinera Spiritualia 8 (2015): 187–197.
Krokosz Paweł, „Aspekt religijny w strukturach rosyjskich sił zbrojnych za panowania Piotra I”, Україна в Центрально-Східній Європі 15 (2015): 210–236. Kuran Michał, „Struktura i problematyka kazań tryumfalnych Piotra Skargi wygłaszanych z okazji zwycięstw wojennych”, Acta Universitatis Lodziensis.
Folia Litteraria Polonica 21/3 (2013): 209–224.
Łopatecki Karol, „Religijność żołnierzy w świetle artykułów wojskowych – założenia metodologiczne”, Orientalia Christiana Cracoviensia 6 (2014): 81–93.
Maciejewski Jacek, „Biskup krakowski Pełka a bitwa nad Mozgawą w 1195 roku”, Kwartalnik Historyczny 124/3 (2017): 411–438.
Makowiec Paweł, „Działalność wojskowa hetmana Floriana Zebrzydowskiego”, Materiały do Historii Wojskowości 2 (2004): 11–17.
Milewski Dariusz, „Koronacja Augusta II Mocnego na króla Polski”, Saeculum Christianum 10 (2003): 81–99.
Morka Mieczysław, „Tematyka batalistyczna w sztuce dworu Jana III”, Biuletyn Historii Sztuki 53/1–2 (1991): 3–26.
Nawracała Tomasz, „»Bojaźń Pańska jest źródłem życia« (Prz 14, 27a). Rozwój pojęcia bojaźni Bożej w historii Kościoła”, Ethos. Kwartalnik Instytutu Jana Pawła II KUL 27/4 (2014): 21–41.
Nowakowski Paweł, „Kilka uwag o problemie dyscypliny w ruchu husyckim”, Episteme 16 (2012): 41–58.
Pawłowski Rafał, „Jan Sobieski jako czytelnik Biblii w świetle Listów do Marysieńki”, Tematy i Konteksty 6 (2016): 155–162.
Pietrzak Jerzy, „Konfederacja lwowska w 1622 roku”, Kwartalnik Historyczny 80/4 (1973): 845–871.
Plewczyński Marek, „Naczelne dowództwo armii koronnej w latach 1501–1572”, Studia i Materiały do Historii Wojskowości 34 (1992): 35–66.
Pokora Jakub, „»Fortunae filius«: późnobarokowy portret Michała Hieronima Radziwiłła w Nieborowie”, Saeculum Christianum 10/2 (2003): 23–35.
Rachuba Andrzej, „Litwa wobec projektu zwołania sejmu konnego w 1695 r. i walki Sapiehów z biskupem Brzostowskim”, Zapiski Historyczne 51/1 (1986): 63–82.
Rożek Michał, „Perigrinatio Religiosa”, Folia Historica Cracoviensia 4–5 (1997– 1998): 215–227.
Siemieniec Tomasz, „Bóg jako Pan historii świata i ludzi w świetle Apokalipsy Janowej”, Studia Koszalińsko-Kołobrzeskie 19 (2012): 129–155.
Tyszkowski Kazimierz, „Problemy organizacyjno-wojskowe z czasów wojny moskiewskiej Zygmunta III”, Przegląd Historyczno-Wojskowy 2 (1930): 279–293.
Wincewicz Kamila, „Językowy obraz Boga w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi”, Linguarum Silva 4 (2015): 77–91.
Władyka Wiesław, „»Z fachu profesor...« (Stanisław Stroiński)”, Kwartalnik Historii Prasy Polskiej 31/3–4 (1992): 157–158.
Wojnowski Michał, „Religia a wojskowość bizantyńska w świetle traktatów wojskowych IX-XI wieku”, Przegląd Historyczny 100/2 (2009): 189–205.
Zimnica-Kuzioła Emilia, „Główne stanowiska w psychologii religii – wprowadzenie”, Kultura i Wartości 1 (2012): 57–71.
Copyright (c) 2021 Akademia Ignatianum w Krakowie
This work is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International License.
The Yearbook only accepts materials for publication that are free of all conflicts of interest, and that in no way involve conflicts over authorship, copyright, etc. The Editors will take action against any cases of plagiarizing, ghostwriting1, guest/honorary authorship2, etc. Where co-authored work is concerned, the Author listed first is expected to take responsibility for the submission, and is required to make clear the contributions of all of the Co-Authors involved. In the event of the publication owing its existence to funding dedicated to this purpose, this fact should be made clear: e.g. in any note of thanks/acknowledgement, or in a footnote, etc. Explicit notification should be given of any form of reprinting, with the appropriate evidence of permission to publish being furnished as required. Any impropriety on the part of Authors/Reviewers risks exposing them to appropriate responses from the relevant institutions.
______
1 This term refers to instances of a person who has made an essential contribution being omitted from the list of authors, or from notes conveying gratitude and/or acknowledgement.
2 This occurs when a person who has made either an insignificant contribution or no contribution at all nevertheless appears on the list of authors.
