The Unnoticed Effects of Mikołaj Zebrzydowski’s Foundation of the Calvary Complex

Keywords: Mikołaj Zebrzydowski, Kalwaria Zebrzydowska, Stronie, Leśnica, Calvary complex

Abstract

The author intends to prove that Mikołaj Zebrzydowski’s Calvary was not (as previously believed) erected on vacant property. A copy of Jerusalem, built on a stretch of land between Żar Mountain and Lanckorona Mountain, on the basis of Christian Kruik van Adrichem’s treatise, occupied primarily the crown lands, mostly the villages of Zakrzów, Stronie, and Leśnica. The imposition of the layout of the Holy City on rural areas deprived the local peasants of the richest soil on the southern slopes, leading to starvation and migration. Consequently, the author discusses the foundation of the complex as a reason for the changes in the rural development and the relocations of the peasant population. To this end, the article analyses extracts from no longer existing church office registers, shedding new light on the foundation of the Polish Jerusalem. The information contained in the registers, supplemented by sources such as the ones housed in the Archive of the Metropolitan Curia and the Archive of the Bernardine Province in Krakow, as well as by material published in printed form, provides a consistent picture of the situation in the Zakrzów tenure in the 17th century. The first part of the 17th century had already witnessed a neartotal decline of the village of Leśnica and changes in the organisation of Stronie. Some attempts to save the latter village were made in late 17th century by establishing a new settlement on the Niespiennik Hill. Only oats could be grown in stony fields on the northern slopes which remained in the hands of the serfs. The Strzyszkówka River floods wrought additional havoc in the area. Zebrzydowski’s undertaking left its mark also on the rural parish of Stryszów, the priest of which started reporting a decrease of parishioners in the church and of the mass tax (missalia) collected from both villages in the early 17th century.

References

Archiwum Główne Akt Dawnych: Archiwum Skarbu Koronnego, Inwentarz starostwa Zatorskiego. Województwo Krakowskie, 1/7/0/11/318. Archiwum Skarbu Koronnego, Rejestr poborowy woj. krakowskiego 1576, 1/7/0/3/114. Archiwum Skarbu Koronnego, Rejestr poborowy woj. krakowskiego 1581, 1/7/0/3/121. Archiwum Skarbu Koronnego, Rejestr poborowy powiatu śląskiego 1589, 1/7/0/3/128. Archiwum Skarbu Koronnego, Rekognicjarz poborowy powiatu śląskiego 1609, 1/7/0/6/48. Archiwum Skarbu Koronnego, Rejestry pogłównego generalnego woj. krakowskiego i poznańskiego 1662–1676, 1/7/0/3/68.

Archiwum Narodowe w Krakowie: Acta Castrensia Osviecimensia, Relationes (copiae) XVI–XVIII wiek, 29/6/0/1/42. Księga radziecko-ławnicza miasta Kalwarii Zebrzydowskiej 1630–1811, 29/32/0/13/23.

Biblioteka Uniwersytecka w Toruniu: Rejestry podatkowe powiatu śląskiego (księstw oświęcimskiego i zatorskiego) z lat 1629, 1684, 1690 i 1699, Rps 261/IV.

Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie: Acta visitationis exterioris decanatuum Oswiecimensis, Novi Montis, Zatoriensis et Skamnesis ad archidiaconatum Cracoviensem pertinentium per R. D. Christophorum Kazimirski, nominatum episcopum Kijoviensem et praepositum Tarnoviensem ex commissione Illustr. Principis D. Georgii, divina miseratione S.R.E. tituli s. Sixti cardinalis presbiteri Radziwiłł nuncupati, episcopatus Cracoviensis administratoris perpetui, in Olica er Nieswież ducis a. D. 1598, AV Cap 17. Acta visitationis exterioris decanatus Skavinensis, Novi Montis, Oswencimensis, Zatoriensis, ad archidiaconatum Cracoviensem, prothonotarium apostolicum in a. D. 1617 authoritate ordinaria factae sub felicibus auspiciis R. D. Martini Szyszkowski, episcopi Cracoviensis, ducis Severiensis. Visitatio ecclesiae Collegiate Skarbimiriensis die 9 mesis Decembrisanni 1617 ex speciali commissione Episcopi ordinarii facta kk. 106 110. Visitatio decanatus Wielicensis a. D. 1618 per R. D. Joannem Foxium, archidiaconum Cracoviensem, AV Cap 33. Acta actorum Perillustris et Reverendissimi Domini Nicolai Oborski, Dei et Apostolicae Sedis gratia episcopi Laodicensis, suffraganei, scholastici, vicarii in spiritualibus ac oddicialis generalis Cracoviensis, anno Domini episcopi Laodicensis, scholastici, vicarii et officialis generalis Cracoviensis, [ab 1686 ad annum 1689], AOff 157.

Archiwum Parafialne w Stryszowie: Varia II, teczka, III.1.8. Documenta. XVII–XX wiek, teczka, III.1.4. Regestry taczma za lata 1774–1795, fascykuł, VII.2. Sprawy zakrzowskie I, teczka, III.2.1.

Archiwum Prowincji Bernardynów w Krakowie: Chronologia Ordinis Fratrum Minorum de Observantia Provintiae Minoris Poloniae..., M-25. Linea geometrica…, IVa-4, 1–51.

Akty izdavaemye Vilenskoû Kommissieû dlâ razbora drevnih aktov, t. 25: Inventari i razgraniczitielnyje akty (Wilno: Tip. A. G. Syrkina, 1898).

Grabowski Ambroży, Starożytności historyczne polskie, czyli Pisma i pamiętniki do dziejów dawnej Polski, listy królów i znakomitych mężów, przypowieści, przysłowia itp. z rękopismów zebr. i przydał żywoty uczonych Polaków Ambroży Grabowski, t. I (Kraków: J. Czech, 1840).

Kalwarya albo Nowe Jeruzalem na polach Zebrzydowskich zasadzone, a przez Ojca Franciszka Dzielowskiego, Zakonu Franciszka Świętego, Minorum de Observantia, Kustosza Krakowskiego, krótko z fundamentu swego wywiedziona. W Kazimierzu przy Krakowie, 1669, starodruk w Bibliotece Narodowej, mf. B1248.

Komoniecki Andrzej, Chronografia albo Dziejopis żywiecki, wyd. Stanisław Grodziski, Irena Dwornicka (Żywiec: Towarzystwo Miłośników Ziemi Żywieckiej, 1987).

Prowiant Podróżny Dróg Męki Chrystusowej i Trojakiej Tajemnice Matki Jego Przenajświętsze na Górze Kalwarie Zebrzydowskiej: Z Dozwoleniem Starszych Wydany, Roku Pańskiego, Kraków 1699, starodruk w Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie, Sd.712.913.

Trepka Walerian Nekanda, Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum), wyd. 2, oprac. Rafał Leszczyński (Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1995).

Zawadzki Aleksander, Galicyja w obrazach czyli Galerya litografowanych widoków, okolic i najznakomitszych zabytków w Galicyi z opisaniem obrazów w języku polskim i niemieckim (Lwów: u Piotra Pillera, [ca 1840]), starodruk w Bibliotece Narodowej, A.4909/G.XIX/II-70.

Bilska Elżbieta, „Przemiany kulturowych i religijnych funkcji kalwarii w Polsce”, w: Przestrzeń i sacrum. Geografia kultury religijnej w Polsce i jej przemiany w okresie od XVII do XX w. na przykładzie ośrodków kultu i migracji pielgrzymkowych, red. Antoni Jackowski i in. (Kraków: Instytut Geografii UJ, 1996), 201–220.

Graff Tomasz, Wołyniec Bartłomiej, Wróbel Elżbieta Elena, Mikołaj Zebrzydowski (1553–1620). Szkic biograficzny (Kraków: Wydawnictwo Akademickie, 2020).

Instrukcja wydawnicza dla źródeł historycznych od XVI do połowy XIX wieku, red. Kazimierz Lepszy (Wrocław: Zakład im. Ossolińskich, 1953).

Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), red. Andrzej Nowakowski (Kraków: Wydawnictwo 3 kolory, 2017).

Wiśniowski Eugeniusz, „Kolęda, meszne, stołowe na ziemiach polskich. Problem rejonizacji”, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, red. Danuta Gawinowa et al. (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1991), 625–638. Kachel Jacek, „Kalwaria oczami Andrzeja Komonieckiego” w: Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), red. Andrzej Nowakowski (Kraków: Wydawnictwo 3 kolory, 2017), 29–42.

Kowalski Waldemar, Uposażenie parafii archidiakonatu sandomierskiego w XV– XVIII wieku (Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1998).

Łepkowski Józef, Kalwarya Zebrzydowska i jéj okolice pod względem dziejowym i archeologicznym (Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1850). Łepkowski Józef, Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa (Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, 1863).

Mikołaj Zebrzydowski (1553–1620), palatinus et capitaneus Cracoviensis, fundator et defensor Ecclesiae. W czterechsetną rocznicę śmierci, red. Aleksander Krzysztof Sitnik (Kraków: Wydawnictwo Homini, 2021).

Przyboś Adam, Powstanie chłopskie w starostwie lanckorońskim i nowotarskim w r. 1670 (Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1953).

Siemionow Aleksy, Ziemia wadowicka (Wadowice: Drukarnia Wydawnicza im. W.L. Anczyca w Krakowie, 1984).

Sikora Franciszek, „Barwałd”, w: Słownik historyczno-geograficzny województwa krakowskiego w średniowieczu, cz. I, z. 1, oprac. Zofia Leszczyńska-Skrętowa, Franciszek Sikora (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1980), 24–25.

Spis ludności diecezji krakowskiej z roku 1787, oprac. Józef Kleczyński, w: Archiwum Komisji Historycznej Akademii Umiejętności, t. VII (Kraków: Wydawnictwa Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie, 1894), 269–478.

Wołyniec Bartłomiej, „Kościelne dzieje Kalwarii Zebrzydowskiej”, w: Wybrane zagadnienia z dziejów Kalwarii Zebrzydowskiej. Na 400-lecie pierwszej lokacji Kalwarii Zebrzydowskiej (1617–2017), red. Andrzej Nowakowski (Kraków: Wydawnictwo 3 kolory, 2017), 55–81.

Wyczawski Hieronim Eugeniusz OFM, Kalwaria Zebrzydowska. Historia Klasztoru Bernardynów i kalwaryjskich dróżek, wyd. II (Kalwaria Zebrzydowska: Wydawnictwo Calvarianum, 2006).

Bilska Elżbieta, „Kalwaria Zebrzydowska jako wzór dla innych kalwarii na ziemiach polskich”, Peregrinus Cracoviensis (1995), z. 2: 143–162.

Chadam Augustyn, „Geneza Kalwarii Zebrzydowskiej”, Peregrinus Cracoviensis (1995), z. 2: 21–25.

Graff Tomasz, „Epidemie w dziejach Wadowic w okresie przedrozbiorowym – studium przypadku miasta małopolskiego”, Studia Historica Gedanensia 12 (2021): 192–209.

Lenczowski Franciszek, „Dzierżawa zakrzowska pod względem osadniczym i obciążeń jej ludności w okresie XIV-XVIII wieku”, Studia Historyczne 13/4 (1970): 549–559.

Lenczowski Franciszek, „O kościołach i parafiach w Stryszowie i Zakrzowie”, Nasza Przeszłość 45 (1976): 191–233.

Perłakowski Adam, „I Krakowskie Spotkania Źródłoznawcze: teoria a praktyka edycji nowożytnych źródeł w Polsce XVI–XVIII wieku (Kraków, 19–20 listopada 2009 roku)”, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 137 (2010): 223–225.

Płonka Mirosław, „Kompleks kalwaryjny w Kalwarii Zebrzydowskiej jako krajobraz pamięci i pomnik XVI-wiecznej Jerozolimy”, Ochrona Zabytków 72/2 (2019): 189–216.

Published
2023-03-30
How to Cite
Płonka, M. (2023). The Unnoticed Effects of Mikołaj Zebrzydowski’s Foundation of the Calvary Complex. The Ignatianum Philosophical Yearbook, 29(1), 179-200. https://doi.org/10.35765/rfi.2023.2901.12
Section
Articles