Gentiluomo armato di cultura, di scienza o di avventure?
Osservazioni sull’importanza degli studi a Padova per i nobili polacchi
Abstract
Il presente articolo si propone di analizzare l’importanza degli studi universitari a Padova nella formazione culturale e intellettuale delle élite della Confederazione polacco-lituana.
La questione è esaminata alla luce di un’ampia letteratura scientifica, significativamente arricchita negli ultimi anni grazie al lavoro del Comitato speciale per le iniziative legate alle celebrazioni dell’ottocentenario dell’Università di Padova, istituito presso il Ministero della Scienza e dell’Istruzione Superiore polacco.
Il Comitato ha avviato la pubblicazione della collana Natio Polona. Fontes et Studia ed è stato promotore e coorganizzatore di numerosi convegni scientifici, i cui risultati si sono concretizzati in una serie di volumi dedicati a temi afferenti al contesto delle celebrazioni del giubileo dell’Ateneo padovano nel 2022.
L’importanza che l’Universitas Iuristarum e l’Universitas Artistarum di Padova ebbero nella formazione delle élite polacche – in particolare nel XVI e nella prima metà del XVII secolo – è ben resa dal termine “padovano”, riferito in Polonia non tanto a un abitante di Padova, piuttosto a una persona formata in questa città e portatrice di una cultura raffinata, sia essa intellettuale, letteraria o politica.
L’autore dell’articolo richiama l’attenzione sugli umanisti che contribuirono a consolidare, nella cultura polacca, un’immagine positiva degli studi padovani; fa riferimento anche all’opinione secondo cui i rappresentanti degli Ultramontani provenienti dai territori della Prima Repubblica avrebbero assimilato solo in misura limitata i modelli culturali propri della Repubblica di Venezia, in rapido sviluppo nel corso del XVI secolo. Nella conclusione viene infine evidenziata la necessità di riaprire il dibattito sul significato storico delle più emblematiche figure padovane: rappresentano forse le élite sconfitte nel processo di modernizzazione della Polonia? Anche qualora così fosse, si può affermare con certezza che i loro sforzi contribuirono a far sì che la Polonia del loro tempo sia ancora oggi ricordata con ammirazione, in particolare per la sua singolare partecipazione, tra i Paesi slavi, alla cultura dell’umanesimo europeo.
Riferimenti bibliografici
Album Polonicum. Metryka nacji polskiej w Padwie 1592–1745. Edycja fototypiczna, vol. 1, parte 1, a cura di Mirosław Lenart (Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą POLONIKA, 2018).
Baczewski Sławomir, Szlachectwo. Studium z dziejów idei w piśmiennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku, XVII wiek, Wydawnictwo UMCS: Lublin 2009.
Bersohn Mathias, Studenci Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII wieku, parte 1-2 (Kraków: nakł. aut., 1890–1893).
Boberscy Marta i Wojciech (a cura di), Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczykowi (Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1993).
Brahmer Mieczysław, Z dziejów włosko-polskich stosunków kulturalnych. Studia i materiały (Warszawa: Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, 1939).
Corti rinascimentali extraurbane. Un modello di cultura tra Italia e Polonia. Atti del Convegno Internazionale (Altivole – Castelfranco Veneto – Maser – Vedelago – Mira – Padova – Luvigliano 16-18, settembre 2013). Podmiejskie dwory renesansowe. Wzorzec kulturowy we Włoszech i w Polsce. Materiały międzynarodowej konferencji naukowej (Altivole – Castelfranco Veneto – Maser – Vedelago – Mira – Padova – Luvigliano 16-18 września 2013), a cura di Mirosław Lenart, Magdalena Wrana (Padova–Opole: Archiwum Państwowe w Opolu, Accademia dei Rampanti, 2016).
Ćwikliński Ludwik, Padwa i Polska (Warszawa: Bibljoteka Polska, 1922).
Dworzanin polski Łukasza Górnickiego. Dzieło, inspiracje, autor, a cura di Jolanta Dygul, Marta Wojtkowska-Maksymik (Warszawa: Wydział Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego, 2016).
Ekes Janusz, Natura – wolność – władza. Studium z dziejów myśli politycznej renesansu (Warszawa: „PAX”, 2001).
Grzenia Jan, Słownik nazw geograficznych z odmianą i wyrazami pochodnymi (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN).
Hartleb Mieczysław, Domenico Mora. Na marginesie wileńsko-włoskiego „Rycerza” z 1589 r. (Lwów, 1929).
I polacchi presso la tomba di Sant’Antonio a Padova. Memorie materiali, donazioni, testimonianze di culto (secoli XVI-XIX). La Cappella polacca al Santo (1896-2018), a cura di Giovanna Baldissin Molli, Mirosław Lenart, Magdalena Wrana (Padova: Padova University Press, 2023).
Książka o dworzaninie, traduzione a cura di Andrzej Borowski (Kraków: Universitas, 2018).
Kucharczyk Olga, Herby przedstawicieli nacji polskiej na Uniwersytecie Padewskim. Katalog znaków heraldycznych, introduzione Mirosław Lenart, saggio Franco Benucci (Warszawa: Instytut Polonika, 2023).
Lenart Mirosław, Miles pius et iustus. Żołnierz chrześcijański katolickiej wiary w kulturze i piśmiennictwie dawnej Rzeczypospolitej (XVI–XVIII w.) (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, Stowarzyszenie „Pro Cultura Litteraria”, 2009).
Lenart Mirosław, Patavium, Pava, Padwa. Tło kulturowe pobytu Jana Kochanowskiego na terytorium Republiki Weneckiej (Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2013).
Lenart Mirosław, Wojtkowska-Maksymik Marta, Wrana Magdalena, Polacy przy grobie św. Antoniego w Padwie, parte 1: Pamiątki, donacje, świadectwa kultu (wieki XVI–XIX); parte 2: Kaplica polska (1896–2018).
Lichański Jakub Zdzisław, Łukasz Górnicki. Sarmacki Castiglione (Warszawa: DiG, 1998).
Łukasz Górnicki i jego włoskie inspiracje, a cura di Piotr Salwa (Warszawa: Semper, 2005).
Nowicka-Jeżowa Alina, Spotkania w labiryncie. Szkice o poezji Jana Kochanowskiego (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2019).
Omaggio dell’Accademia polacca di scienze e lettere all’Università di Padova nel settimo centenario della sua fondazione, [s.n.] (Cracovia: Tip. dell’Università, 1922).
Polska w kulturze powszechnej. Część I. Ogólna, a cura di Feliks Koneczny (Kraków: Polskie Spółki Oszczędności i Pożyczek, 1918).
Sajkowski Alojzy, Włoskie przygody Polaków. Wiek XVI–XVIII (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1973).
Sansovino Francesco, Venetia citta nobilissima et singolare, descritta in 14. Libri… (Venetia: appresso Domenico Farri, 1581).
Starnawski Jerzy, Polska w Europie (Kraków: Collegium Columbinum, 2001).
Statuta Universitatis scholarium iuristarum studii generalis Paduani ab anno 1331 ad annum 1404 (Codex Bibliothecae Cathedralis Gnesnensis 180), prefazione Mirosław Lenart, introduzione Krzysztof Stopka (Opole: Archiwum Państwowe w Opolu, 2020).
Universitas ultramontanorum. Herby konsyliarzy ze Śląska, Pomorza i Prus na Uniwersytecie Padewskim, a cura di Mirosław Lenart, Sławomir Marchel, catalogo di insegne araldiche a cura di Maria Leśniowska (Opole: Uniwersytet Opolski, Archiwa Państwowe, 2022).
Windakiewicz Stanisław, Księgi nacyi polskiej w Padwie (Kraków, 1888).
Windakiewicz Stanisław, Padwa. Studium z dziejów cywilizacji polskiej (Kraków, 1891).
Backvis Claude, „Jak w XVI w. Polacy widzieli Włochy i Włochów”, trad. di Anna Wolicka, in idem, Szkice o kulturze staropolskiej, selezione dei testi e cura di Andrzej Biernacki, trad. dal francese Maria Daszkiewicz (Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1975), 693.
Biliński Bronisław, „I viaggiatori polacchi a Venezia nei secoli XVII-XIX”, in Venezia e la Polonia nei secoli dal XVII al XIX, a cura di Luigi Cini (Venezia: Istituto per la Collaborazione Culturale, 1965), 341–417.
Brogi Bercoff Giovanna, „L’imagine di Venezia nella memorialistica polacca fra Settecento e primo Ottocento”, in Polonia 1795–Venezia 1797. Morte ed eredità di due Repubbliche, a cura di Hanna Osiecka-Samsonowicz in collaborazione con Agnieszka Rabińska (Warszawa: IS PAN, 2002), 49–79.
Koranyi Karol, „La costituzione di Venezia nel pensiero politico della Polonia”, in Italia, Venezia e Polonia tra Umanesimo e Rinascimento, a cura di Mieczysław Brahmer (Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1967), 206–214.
Koranyi Karol, „Saggio sulla costituzione di Venezia nel pensiero politico della Polonia: (seconda metà del sec. XVI e inizio del sec. XVII)”, in Studi di storia e diritto in onore di Enrico Besta per il 40. anno del suo insegnamento (Milano: A. Giuffrè, 1939), 401–414.
Kot Stanisław, „Wenecja w oczach Polaków na przestrzeni dziejów”, in idem, Polska Złotego Wieku a Europa. Studia i szkice, a cura di Henryk Barycz (Warszawa: PIW, 1987), 307–322.
Kowalczyk Jerzy, „Le relazioni dei Polacchi con gli artisti e con l’arte veneta tra il XVI e il XVII secolo”, Atti dell’Istituto Veneto di Scienze, Lettere ed Arti. Classe di scienze morali, lettere ed arti, vol. 138 (Venezia: Istituto Veneto di Scienze, 1979–1980), 497–508.
Kutrzeba Stanisław, „Swoistość polskiej kultury”, in Polska w kulturze powszechnej. Część I. Ogólna, 1–31.
Lenart Mirosław, „«Padewczycy» a kształtowanie się humanistycznych wzorców w polskiej kulturze umysłowej”, in Sens humanistyki dzisiaj, a cura di Jerzy Brzozowski, Agnieszka Hennel-Brzozowska, Mirosław Lenart (Kraków: Wydawnictwo „Scriptum”, 2016), 69–103.
Lenart Mirosław, „Atmosfera religijna w Padwie w okresie pobytów Jana Kochanowskiego na terytorium Republiki Weneckiej”, in Reminiscencje Reformacji. Prusy – Mazury 1517–2017, a cura di Rudolf Bażanowski, Beata Wacławik (Olsztyn: Archiwum Państwowe w Olsztynie, 2017), 89–108.
Lenart Mirosław, „Bazylika św. Antoniego w Padwie jako miejsce promocji polskiej kultury i odzwierciedlenie religijności Polaków (1896–2018)”, in Polacy przy grobie św. Antoniego w Padwie, parte 2: Kaplica polska (1896–2018)…, 199–254.
Lenart Mirosław, „Epitaphium Cretcovii świadectwem kontaktów padewskich Jana Kochanowskiego z otoczeniem Alvisa Cornara?”, in Twórczość Jana Kochanowskiego w kontekście nowołacińskiej literatury europejskiej i polskiej, a cura di Grażyna Urban-Godziek (Kraków: Wydział Polonistyki UJ, 2010), 64–75.
Lenart Mirosław, „Padewczyk w Czarnolesie. O znaczeniu pobytów na terenie Republiki Weneckiej dla wyobraźni poetyckiej Jana Kochanowskiego”, in Jan Kochanowski: nowe perspektywy badawcze. W sześćdziesięciolecie istnienia Muzeum w Czarnolesie, a cura di Tomasz Błach, Mariusz Kozdrach (Radom: Łukasiewicz – Instytut Technologii Ekspolatacji w Radomiu; Czarnolas: Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie), 132–134.
Lenart Mirosław, Padewskie Uniwersytety Prawników i Artystów jedynym źródłem inspiracji dla Hippaeum Zamoscianum?, in corso di stampa.
Lenart Mirosław, „Świadectwa żywej obecności. Pamięć o Polsce i Polakach przy grobie św. Antoniego”, in Mirosław Lenart, Marta Wojtkowska-Maksymik, Magdalena Wrana, Polacy przy grobie św. Antoniego w Padwie, parte 1: Pamiątki, donacje, świadectwa kultu (wieki XVI–XIX)…, 15–78.
Nowicka-Jeżowa Alina, „Pokolenia trydenckie między tradycją a wyzwaniami przyszłości”, in Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w dialogu z Europą. Hermeneutyka wartości, vol. 6: Formowanie kultury katolickiej w dobie potrydenckiej. Powszechność i narodowość katolicyzmu polskiego, a cura di Justyna Dąbkowska-Kujko (Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2016).
Parandowski Jan, „Polska leży nad Morzem Śródziemnym”, in Polskie wizje Europy w XIX i XX wieku, ha scelto Peter Oliver Loew (Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2004), 135, 138.
Petronio Ugo, „Civitas Venetiarum est edificata in mari”, in Studi veneti offerti a Gaetano Cozzi (Venezia: il Cardo, 1992), 171–185.
Quirini-Popławska Danuta, „Podróże polskich duchownych do Padwy w XV i XVI wieku; wstępne rozpoznanie”, in Kulturotwórcze i religijne aspekty podróży duchownych, a cura di Danuta Quirini-Popławska, Łukasz Burkiewicz (Kraków: Wydawnictwo WAM, 2014), 225–253.
Quirini-Popławska Danuta, „Studia Polaków na Uniwersytecie Padewskim w XV i XVI wieku. Stan badań oraz wstępne hipotezy”, a cura di Jan Machnik, Irena Stawowy-Kawka, Prace Komisji Środkowoeuropejskiej PAU, vol. 21 (2013), 19–30.
Ślaski Jan, „Polacchi patavini in Europa”, in Italia Polonia Europa. Scritti in memoria di Andrzej Litwornia, a cura di Andrea Ceccherelli, Elżbieta Jastrzębowska, Luigi Marinelli, Marcello Piacentini, Anton Maria Raffo, Giorgio Ziffer, Accademia Polacca delle Scienze (Roma: Biblioteca e Centro Studi di Roma, 2007), 370–381.
Ulewicz Tadeusz, „Gli scrittori polacchi del’500 nell’ambiente umanistico di Padova e di Venezia”, in Italia, Venezia e Polonia tra umanesimo e rinascimento, a cura di Mieczysław Brahmer (Wrocław: Ossolineum, 1967), 83–102.
Windakiewicz Stanisław, „I Polacchi a Padona”, in Omaggio dell’ Accademia Polacca di Scienze e Lettere all’ Università di Padova nel settimo centenario della sua fondazione, [s.n.] (Cracovia: Tip. dell’Università, 1922), 1–34.
Windakiewicz Stanisław, „Materiały do historii Polaków w Padwie”, ha raccolto Stanisław Windakiewicz, Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, vol. 7 (1892).
Zanetto Marco, „Mito di Venezia” ed „antimito” negli scritti del Seicento veneziano (Venezia: Ed. Universitaria, 1991), 22–23.
Chynczewska-Hennel Teresa, „Najjaśniejsza o Najjaśniejszej. Rzeczypospolita w weneckiej literaturze historycznej XVII wieku”, Odrodzenie i Reformacja w Polsce 50 (2006): 191–203.
Fijałek Jan, „Polonia apud Italos scholastica”, Saeculum XV, fasc. I (Cracoviae, 1900).
Gehl Paul F., „Military Courtesy in Sixteenth-Century Lithuania: Cavaliere of Domenico Mora”, Archivum Lithuanicum 3 (2001): 55–76.
Italica Wratislaviensia, vol. 12/1: „Polonia – Veneto: viaggi, contatti, scambi”, a cura di Justyna Łukaszewicz, Małgorzata Ewa Kowalczyk (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2021).
Italica Wratislaviensia, vol. 12/2: „Polonia – Veneto: viaggi, contatti, scambi”, a cura di Justyna Łukaszewicz, Małgorzata Ewa Kowalczyk (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2021).
Perspektywy Kultury 2023, vol. 41, nol. 2/1: „Klasyczne inspiracje i kulturowe aspiracje promotorów kultury polskiej w Padwie”.
Romanica Cracoviensia 2023, Numero speciale (3): „Gentiluomo Padovano.
Relazioni culturali delle élite polacche con la Repubblica di Venezia”.
Lenart Mirosław, „Gentiluomo armato. Contesti militari della presenza degli studenti polacchi a Padova”, Romanica Cracoviensia, Numero speciale (3) (2023): 299–308.
Tygielski Wojciech, „Patavium virum me fecit” — Padova come luogo di formazione delle anitiche élite polacche, Italica Wratislaviensia, vol. 12/1 (2021): 21–46.
Tygielski Wojciech, „«Stare to miasto i nieładne, ale wielkie…» Padewskie doświadczenia i obserwacje przybyszy z Rzeczypospolitej”, Przegląd Historyczny 114/2 (2023): 267–289.
Windakiewicz Stanisław, „Bolonia i Polska”, Przegląd Polski 22/10 (1888): 1–73.
Copyright (c) 2025 University Ignatianum in Cracow
Questo lavoro è fornito con la licenza Creative Commons Attribuzione - Non opere derivate 4.0 Internazionale.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
