Kulturowe i społeczne reperkusje pandemii dżumy w Europie Zachodniej i Środkowej
Wybrane aspekty
Abstrakt
Celem artykułu jest ukazanie wpływu, jaki w późnym średniowieczu pandemia dżumy wywarła na społeczeństwa Zachodniej i Środkowej Europy. Autor wykorzystał w tym celu ówczesne źródła kronikarskie i utwory literackie oraz bogatą literaturę przedmiotu. W oparciu o te materiały przeprowadził on krytyczną analizę ich treści, która ukazała podobieństwa i różnice w przebiegu epidemii Czarnej Śmierci w różnych regionach Europy. Dżuma zbierała krwawe żniwo wśród wszystkich warstw społecznych i grup wiekowych. Główną przyczyną tego stanu rzeczy było to, że lekarze nie znając jej przyczyny, przez długi czas nie byli w stanie pomóc zarażonym. Epidemia odsłoniła nikłą wiedzę ówczesnych lekarzy i ich słabe przygotowanie do zajmowania się ratowaniem ludzkiego życia. Pokazała też, że ówczesne studia uniwersyteckie nie dawały im ani wystarczającej wiedzy, ani też praktycznych umiejętności do walki z groźną chorobą.
Czarna Śmierć zdezorganizowała życie gospodarcze i społeczne przede wszystkim krajów zachodniej i południowej Europy. Chociaż w środkowej części Europy pierwsze uderzenie dżumy było słabsze niż na Zachodzie, to jednak również pozostawiło swoje ślady. Kolejne jej fale miały już przebieg niezwykle gwałtowny, szczególnie w dużych miastach targowych, takich jak Wrocław i Kraków. Wszechobecny w dobie dżumy strach wzbudzał wielką niechęć do obcych, a szczególnie do Żydów. Oskarżano ich o zatruwanie studni i żywności oraz sprowadzanie w ten sposób zarazy. Do ataku na Żydów doszło we Wrocławiu – stolicy Śląska, pozostającego wówczas w granicach Krolestwa Czech, z inicjatywy papieskiego inkwizytora Jana Kapistrana. Doprowadził on do głośnego procesu, który zakończył się skazaniem na śmierć kilkudzięciu osób. Szukając odpowiedzi na pytanie o motywy działania Kapistrana, autor artykułu przeanalizował jego traktat o powinnościach lekarzy i duchownych wobec chorych na dżumę. Wynika z niego, że przebieg epidemii w Europie Środkowej, pomimo swojej lokalnej odmienności, nie różnił się znacznie od tego, jaki obserwowano w krajach Zachodu.
Bibliografia
Biblia Tysiąclecia, red. ks. Kazimierz Dynarski SAC (Poznań–Warszawa: Wydaw- nictwo Pallotinum, 1980).
Alberth John, The Black Death. The Great Mortality of 1348-1350. A Brief History with Documents (New York: Palgrave Macmillan, 2005).
Bocaccio Giovanni, Dekameron, t. 1, tłum. Edward Boye, t. 1 (Gdańsk: Tower Press, 2000).
Cronaca fiorentina di Marchionne di Coppo Stefani, w Rerum Italicarum Srcipto- res, ed. Niccolò Rodolico, t. 30 (Città di Castello: Casa editrice S. Lapi, 1913).
Cronica di Matteo Villani, ed. Ignazio Moutier, t. 1, (Florence: Magheri, 1825).
Jana Długosza Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 9, 1300– 1370, red. Jerzy Wyrozumski et al., (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2009).
Johannes a Capistrano, Speculum concientiae, w Tractatus universi iuris (Venetia: Franciscus Zilettus, 1584), 323–371.
Kronika Janka z Czarnkowa, w Monumenta Poloniae Historica, t. 2, red. August Bielowski (Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1961).
Kronika oliwska, w Monumenta Poloniae Historica, wyd. Wojciech Kętrzyński, t. 6 (Kraków: Akademia Umiejętności, 1893).
Wadding Lucas, Annales Minorum Seu Trium Ordinum A.S. Francisco Institu- torum, t. 12 (Roma: Typis Rochi Bernabò, 1735).
Alberth John, From the Brink of the Apocalypse. Confronting Famine, War, Plague, and Death in the Later Middle Ages (New York: Routledge, 2010).
Bałaban Majer, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu 1304–1868, t. 1 (Kra- ków: „Nadzieja” Towarzystwo ku wspieraniu chorej młodzieży żydowskiej szkół średnich i wyższych w Krakowie, 1931).
Ben-Aryeh Nirit Debby, „Jews and Judaism in the rhetoric of popular preachers. The Florentine sermons of Giovanni Dominici (1356–1419) and Bernardino da Siena (1380–1444)”, Jewish History 14 (2000): 175–200.
Benedictow Ole J., The Black Death 1346–1353. The Complete History (Wood- bridge: The Boydel Press, 2004).
Byrne Joseph P., Daily Life during the Black Death (Westport, Connecticut–Lon- don: Greenwood Press, 2006).
Chilińska Agata, Urszula Zawadzka, Arkadiusz Sołtysiak, Pandemia dżumy w latach 1348–1379 na terenach Królestwa Polskiego. Model epidemiologiczny i źródła historyczne, w Epidemie, klęski, wojny. Funeralia Lednickie, t. 10, red. Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński (Poznań: Wydawnictwo SNAP, 2008).
Herlihy David, Samuel Kline Cohn, The Black Death and the Transformation of the West (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997).
Hofer Johannes, Johannes von Capistrano, ein Leben im Kampf um die Reform der Kirche (Innsbuck, Vienna, Münich: Tyrolia-Verlag, 1936).
Klimecka Grażyna, Chory i choroba, w Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red.
Bronisław Geremek, (Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Semper, 1997).
Pastor Ludwig, Geschichte der Päpste im Zeitalter der Renaissance, t. 1, (Freiburg im Breisgau: Hedersche, 1901).
Ptaśnik Jan, Kultura wieków średnich. Życie religijne i społeczne (Warszawa: Biblioteka Polska, 1923).
The Black Death, ed. Rosemary Horrox, (Manchester: Manchester University Press, 1994).
Joanna Tokarska-Bakir, Legendy o krwi. Antropologia przesądu, (Warszawa: Wydawnictwo W.A.B., 2008).
Bergdolt Klaus, „Petrarca und die Pest”, Sudhoffs Archiv 76/1 (1992): 63–73. Cohn Samuel Kline, „The Black Death. End of a Paradigm”, The American Historical Review 107/ 3 (2002): 703–738.
Cohn Samuel Kline Jr., „The Black Death and the Burning of Jews”, Past & Present 196 (2007): 8–21.
Cohn Samuel Jr., „Plague violence and abandonment from the black death to the early modern period”, Annales de Démographie Historique 134/2 (2017): 39–61.
Cohn Samuel K., Jr., Guido Alfani, „Households and Plague in Early Modern Italy”, Journal of Interdisciplinary History 38/2 (2007): 177–205.
Dobrowolski Paweł T., „Wielki Tydzień w Tuluzie. Wincenty Ferrer i ruch biczowników w późnym średniowieczu”, Przegląd Historyczny 79/1 (1988): 1–19.
Gecser Ottó, „Giovanni of Capestrano on the Plague and the Doctors”, Fran- ciscan Studies 75 (2017): 27–48.
Guzowski Piotr, „Stan i perspektywy badań nad liczbą ludności Polski w późnym średniowieczu i w początkach epoki nowożytnej”, Przeszłość Demograficzna Polski 37/2 (2015): 7–26.
Hoffman Joseph, „Piero della Francesca’s Flagellation. A Reading from Jewish History”, Zeitschrift für Kunstgeschichte 44/4 (1981): 340–357.
Jankowski Augustyn, „Symbolika Trzeciego Jeźdźca Apokalipsy”, Analecta Cra- coviensia 13 (1981): 153–169.
Kalous Antonin, John of Capistrano and Papal Policy, w The Grand Tour of John of Capistrano in Central and Eastern Europe (1451–1456). Transfer of Ideas and Strategies of Communication in the Late Middle Ages, ed. Paweł Kras, James D. Mixson (Warszawa–Lublin: Polska Akademia Nauk–Wydawnictwo KUL, 2018), 33–42.
Lindeman Katherine, „Fighting Words. Vengeance, Jews, and Saint Vicent Ferrer in Late-Medieval Valencia”, Speculum 91/3 (2016): 690–723.
Lissowska Agnieszka, „Antyhusycka misja Jana Kapistrana na Śląsku”, w Ber- nardyni na Śląsku w późnym średniowieczu, red. Jakub Kostowski (Wroc- ław: Oficyna Wydawnicza ATUT – Wrocławskie Wydawnictwo Oświatowe, 2005), 51–63.
Litak Stanisław, „Bractwa religijne w Polsce przedrozbiorowej XIII–XVIII wiek”, Przegląd Historyczny 88/3–4 (1997): 499–523.
Marshall Louise, „Manipulating the Sacred. Image and Plague in Renaissance Italy”, Renaissance Quarterly 47/3 (1994): 485–532.
Mengel David C., „A plague on Bohemia? Mapping the Black Death”, Past & Present 211 (2011), 3–34.
Mixson James D., John of Capistrano’s Preaching Tour North of the Alps, w Reli- gious Life between Jerusalem, the Desert, and the World (1451–1456), ed. Kaspar Elm and James D. Mixson (Leiden: Brill, 2016): 255–276.
Mussap Christian J., „The Plague Doctor of Venice”, Internal Medicine Journal 49 (2019): 671–676.
Nirenberg David, „Mass Conversion and Genealogical Mentalities. Jews and Christians in Fifteenth-Century Spain”, Past & Present 174 (2002): 3–41.
Nowakowski Paweł F., „Cechy husyckich polemik religijnych–zarys zagadnienia”, Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne 24 (2016): 35–44.
Pellegrini Letizia, Ludovic Viallet, „Between christianitas and Europe”, Franci- scan Studies 75 (2017): 5–26.
Roest Bert, „Giovanni of Capestrano’s Anti-Judaism Within a Franciscan Con- text”, Franciscan Studies 75 (2017): 117–143.
Rutkowska-Płachcińska Anna, „Dżuma w Europie Zachodniej w XIV w. Straty demograficzne i skutki psychiczne”, Przegląd Historyczny 69/1 (1978): 75–102.
Rutkowski Piotr, „»Czarna śmierć« w Polsce w połowie XIV wieku”, Studia i Materiały z dziejów nauki polskiej 26 (1975): 1–31.
Sedda Filippo, „»An liceat cum Iudeis participare«. A consilium of Giovanni of Capestrano”, Franciscan Studies 75 (2017): 145–174.
Sigerist Henry E., „Sebastian – Apollo”, Archiv für Geschichte der Medizin 19/4 (1927): 301–317.
Staniszewski Andrzej Tadeusz, „Strzały zatrutego powietrza »na ludzie i na każdą rzecz«. Wczesnonowożytne kształtowanie doświadczenia zarazy”, Konteksty Kultury 17/3 (2020): 255–272.
Stathakopoulos Dionysios, „Crime and Punishment. The Plague in the Byzantine Empire, 541–749”, w Plague and the End of Atiquity. The Pandemic of 541–750, ed. Lester K. Little, (Cambridge: Cambridge University Press, 2007), 99–118.
Struever Nancy, „Petrarch’s Invective Contra Medicum. An Early Confrontation of Rhetoric and Medicine”, MLN 108/4 (1993): 659–679.
Wray Shona Kelly, „Boccaccio and the doctors. Medicine and compassion in the face of plague”, Journal of Medieval History 30 (2004): 301–322.
Wyrozumska Bożena, „Relacja o pogromie Żydów wrocławskich w 1453 roku”, Roczniki Historyczne 69 (2003): 189–194.
Zaremska Halina, „Zmowa śląskich Żydów”, w Źródło. Teksty o kulturze śred- niowiecza ofiarowane Bronisławowi Geremkowi (Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk, 2003), 135–162.
Copyright (c) 2019 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
