Wojskowe pamiątki i sztuka okopowa we wspomnieniach polskich żołnierzy czasów I wojny światowej
Abstrakt
Celem niniejszego szkicu było ukazanie różnych aspektów związanych z pierwszowojenną sztuką okopową. Podstawę źródłową tekstu stanowiły wydane drukiem wspomnienia żołnierzy służących w Legionach Polskich oraz w armiach zaborczych. Lektura wspomnień ujawniła specyficzne podejście wobec tzw. pamiątek wojennych. Zarówno wojskowi, jak i cywile starali się o ich pozyskanie, np. przemierzając pobojowiska bitewne. Żołnierze służący w oddziałach liniowych oraz na zapleczu frontu, używając języka wspomnień, zachorowali na pragnienie posiadania pierścionków, które powstały z aluminiowych zapalników artyleryjskich zwanych zegarami. Na uwagę zasługuje wyjątkowa kreatywność żołnierzy, którzy tworząc to swoiste rękodzieło, posługiwali się niemal dowolnym surowcem. Oczywiście materii dostarczał sam front, co wielokrotnie podkreślano we wspomnieniach. Popularne były też kartki pocztowe na bazie kory z drzew, tworzono nawet unikatowe szpicruty z wężowej skóry. Osobno wskazano na artefakty tworzone przez cywili z materiałów niegdyś używanych przez armie, jak również zasygnalizowano kwestię sztuki okopowej w odniesieniu do obozów jenieckich i obozów, gdzie internowano legionistów.
Bibliografia
Adamski Albert, Ze ściśniętym sercem w noc. Dziennik górnośląskiego żołnierza Wielkiej Wojny (1915–1918), przekład i opracowanie Sebastian Rosenbaum (Opole–Gliwice: Dom Współpracy Polsko-Niemieckiej, 2020).
Anatol Minkowski, Beniaminów, w Za kratami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921, t. 1 (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021), 112–119.
Antosz Władysław, Z teki kapelana legionowego, wydanie reprintu rozszerzone o teksty biograficzne autorstwa Karoliny Grodziskiej i Tomasza Pudłockiego (Kraków: Wydawnictwo Karolina Grodziska, 2022).
Banach Kazimierz, „Pod Tarłowem”, Przegląd Piechoty 6 (1935): 762–770. Benisz Adam, Przeżycia legionisty (Dąbrowa Górnicza: nakł. i drukiem „St. Święcki”, 1934).
Berbecki Leon, Pamiętniki Generała Broni Leona Berbeckiego (Katowice: Wydawnictwo „Śląsk”, 1959).
Bijak Juliusz, Wspomnienia z wojny światowej (Nowy York, 1925).
Cassagnau Ivan, Okopowe requiem pamiętnik artylerzysty 1914–1916, oprac. tekstu Anne Parlange, przedmowa i posł. Nicolas Cassagnau, przekład Małgorzata Kozłowska (Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2006).
Czerniawski Emil, „Najwytrwalszym opalają się skrzydła”, Karta 17 (1995): 15–60. Daniec Wincenty, Pamiętnik z przeżyć wielkiej wojny. Z dziennych notatek (Rzeszów: nakł. aut., 1926).
Długoszewski Wieniawa Bolesław, Wymarsz i inne wspomnienia, zebrał, opracował i wstępem poprzedził Roman Loth (Warszawa: Wydawnictwo LTW, 1992).
Dudziński Ludwik, Ofiarny stos. Dziennik legionisty, opracował i przypisami opatrzył Grzegorz Waliś (Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2006). Dunin-Brzeziński Jan, Rotmistrz legionów polskich. Wspomnienia 1914–1919, przedmowa, opracowanie i przypisy Stanisław Jan Rostworowski (Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Ajaks”, 2004).
Dzwonkowski Włodzimierz, W ogniu armat. Wrażenia naocznego świadka z linii bojowej w Opolszczyźnie Lubelskiej (sierpień–listopad 1914) (Warszawa: nakł. Księgarni E. Wende i Spółka, 1914).
Filar Kazimierz, Śmieszne to życie! Ale go żal… Dzienniki Kazimierza Filara, cz. 2 opracowanie Piotr Szlanta, współpraca Leszek Boryczko (Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, 2018).
Furgalski „Wyrwa” Tadeusz, Dziennik 1913–1916, wstęp i opracowanie Piotr Cichoracki (Kraków: Księgarnia Akademicka; Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego, 2011).
Glinka Władysław, Pamiętnik z wielkiej wojny. Narew–Berezyna (Warszawa: Gebethner i Wolff, ok. 1927).
Glinka Władysław, Pamiętnik z wielkiej wojny, t. III: Na wygnaniu (Warszawa: Gebethner i Wolff, 1928).
Górecki Piotr, POW w niewoli niemieckiej (Cytadela, Szczypiorno, Havelberg, Modlin), w Za drutami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921, t. 1 (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021), 38–47. Hahn Feliks, Hotel pod wesołym kurkiem. Wspomnienia wojenne lekarza, oprac. Kazimierz Janicki (Poznań: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, 2017).
Haller Józef, Pamiętniki z wyborem dokumentów i zdjęć (Łomianki: Wydawnictwo LTW, 2015).
Helena z Seifertów Jabłońska, Dziennik z oblężonego Przemyśla 1914–1915, do druku przygotowała i wstępem poprzedziła Hanna Imbs (Przemyśl: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy, 1994).
Henning-Michaelis E. de, Burza dziejowa. Pamiętnik w wojnie światowej 1914– 1917, t. I (Warszawa: Gebethner i Wolff, 1928).
Hertz Mieczysław, Łódź w czasie wielkiej wojny (Łódź: Izba Przemysłowo-Handlowa, 1933).
Herzog Józef, Krzyż Niepodległości. Wspomnienia ze służby w Legionach (Nowy Jork: Instytut Józefa Piłsudskiego w Ameryce, 1994).
Horoszkiewicz Roman, W pierwszym pułku. Notatki legionisty (Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Oświatowy, 1935).
Ich noce i dnie. Korespondencja Marii i Mariana Dąbrowskich 1909–1925, wstęp i opracowanie Ewa Głębicka (Warszawa: Iskry, 2005).
Iwicki Józef, Z myślą o niepodległej. Listy Polaka żołnierza armii niemieckiej z okopów I wojny światowej 1914–1918, wybór, wstęp i uzupełnienie Adolf Juzwenko (Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1978).
Jacobson Wojciech, Z armią Klucka na Paryż. Pamiętnik lekarza-Polaka (Toruń: nakł. aut., 1934).
Kantor Mirski Marjan, Od Rarańczy do Kaniowa. Wspomnienia legionowe z r. 1918. Z ilustracjami i podobizną autora (Sosnowiec: nakł. Drukarni i Introligatorni „Praca”, 1934).
Kawczak Stanisław, Milknące echa wspomnienia z wojny 1914–1920 (Warszawa: Libra, 1991).
Kazimierz Żak, „Wspomnienia”, Rocznik Kolbuszowski 3 (1994), 9–28.
Kęsik Władysław, Za drutami Szczypiorny i Łomży. Wspomnienia b. żołnierza I Brygady Leg. Pol, nakładem autora (Warszawa: nakł. autora, 1936).
Kijowski Władysław, Pamiętnik inspektora policji w Gorlicach (1914–1915) (Tuchów: nakł. Wojciecha Pawłowskiego, 2006).
Kisielewski Zygmunt, „Zwierzęta”, w Kalendarz Legionistów na rok 1917: 148–150. Kmicic-Skrzyński Ludwik, „Dziennik”, Beliniak 15 (1970): 13–47.
Konieczny Bronisław, Moje życie w mundurze. Czasy narodzin i upadku II Rzeczpospolitej (Kraków: Księgarnia Akademicka, 2005).
Kostek-Biernacki Wacław, Szopka Benjaminowska (Warszawa: nakł. Komitetu Wydawniczego „Szopki Benjaminowskiej” i „Sprzymierzeńca” Skład Główny w Głównej Księgarni Wojskowej, 1927).
Kotarba Adolf, Pamiętnik żołnierski sierżanta I–szej brygady Józefa Piłsudskiego, do druku przygotował Józef Olszyna-Wilczyński (Warszawa: nakł. Tygodnika „Wiarus”, 1938).
Kozłowski, „Fragment z dziennika szczypiorniaka”, w Za kratami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921, t. 2 (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021), 443–458.
Krasicki August, Dziennik z kampanii rosyjskiej 1914–1916, wstęp Piotr Łossowski (Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1988).
Kraushar Aleksander, Warszawa podczas okupacji niemieckiej 1915–1918. Notatki naocznego świadka (Lwów–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1921).
Kruk-Śmigla Jan, Za wierną służbę ojczyźnie. Dziennik legionisty I Brygady, opracował z rękopisu, wstęp i przypisami oraz podał do druku Jerzy Kirszak (Krosno: Wydawnictwo Ruthenus Rafał Barski, 2004).
Kubica Anna, „I wojna światowa oczami Górnoślązaka. Listy z frontu Kazimierza Wallisa”, w I wojna światowa na Śląsku. Historia – literatura – kultura, red. Grażyna Barbara Szewczyk, Ryszard Kaczmarek (Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V, 2016), 148–165.
Kukiel Marian, „Pamiętnik z okresu służby legionowej”, Teki Historyczne 20 (1993): 9–64.
Kupiszewski Kazimierz, Moja wojaczka (Warszawa–Bochnia: Prowincjonalna Oficyna Wydawnicza, 2001).
Kurman Marian, Z wojny 1914–1921. Przeżycia, wrażenia i refleksje mieszkańca Warszawy (Warszawa, 1923).
Legionistów wspomnienia niedokończone… Szpital rezerwowy Czerwonego Krzyża ss. Niepokalanek w Jarosławiu (1914–1917), oprac. Joanna Lusek (Przemyśl: Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, 2022).
Lipiński Wacław, „Dziennik bajończyka Marjana Himnera”, Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej 2 (1930): 133–156
Lis Franciszek, Przez cztery wojny (Kielce: Scriptum, 1999).
Listy z frontu i na front. Korespondencja rodziny Massalskich (1914–1921), wstęp i opracowanie Adam Massalski (Kielce: Wojewódzka Biblioteka Publiczna im. Witolda Gombrowicza, 2017).
Łopuski-Kmicic Zenon, „Nieco o piłsudczykach internowanych w obozie Holzminden”, w Za kratami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921, t. 1 (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021), 77–88. Łoś Władysław, Polskie serce w austriackim mundurze. Pamiętnik z okresu I wojny światowej 1914–1915, t. 2 (Łódź: Pretekst Agencja Reklamowo-Promocyjna Dariusz i Krzysztof Rybicki, 2014).
Łowczowski Gustaw, Polak jako żołnierz i moje wspomnienia (Londyn: nakł. autora, 1968).
Majkowski Aleksander, Pamiętnik z wojny europejskiej roku 1914, z rękopisu odczytał i opracował, wstępem i przypisami opatrzył Tadeusz Linkner (Wejherowo–Pelplin: Muzeum Piśmiennictwa i Muzyki Kaszubsko-Pomorskiej; Wydawnictwo Diecezji Pelplińskiej „Bernardinum”, 2000).
Maufrais Louis, Byłem lekarzem w okopach. 2 sierpnia 1914 – 14 lipca 1919, opracowała Martine Veillet (Warszawa: Czytelnik, 2014).
Merwin Bertold, Z życia w Legionach (Kraków: nakł. Centr. Biura Wydawnictw N.K.N., 1918).
Mieczysław Naramowski, Szczypiorno i Łomża, w Za kratami więzień i drutami obozów. Wspomnienia i notatki więźniów ideowych z lat 1914–1921, t. 1 (Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2021), 119–127.
Mirek Stanisław, Opowieści Legionisty. Wspomnienia – nie tylko frontowe spisane przez uczestnika walk w legionach Piłsudskiego (Pruszków: Ajaks, 1994). Mondalski Wiktor, Z trzecim pułkiem Legionów (Kraków: Centralne Biuro N.K.N, 1916).
Na szlaku bojowym z I Brygadą Legionów Polskich. Pamiętnik Wilhelma Wilczyńskiego, wstęp i oprac. Agnieszka Jędrzejewska, Przemysław Waingertner (Warszawa–Bełchatów: Instytut Józefa Piłsudskiego; Związek Strzelecki
„Strzelec” Organizacja Społeczno-Wychowawcza Jednostka Strzelecka 1001 im. gen. dyw. Janusza Głuchowskiego 2012).
Na torach wojny. Doświadczenia galicyjskiego kolejarza Mieczysława Szwestki (1914–1919), oprac. Kamil Ruszała (Kraków: Towarzystwo Wydawnicze „Historia Iagellonica”, 2024).
Narbut-Łuczyński Andrzej Jerzy, U kresu wędrówki. Wspomnienia (Londyn: Gryf Publications, 1966).
Nasi bracia w polu, z. 3: W Przemyślu (Trzyniec, 1917 lub 1918).
Panaś Józef, My II Brygada (Katowice: nakł. Śląskie Zakłady Graf. i Wyd. „Polonia”, 1929).
Panaś Józef, Pamiętnik kapelana Legionów Polskich (Lwów: St. Rehman, 1920). Pannenko Tadeusz, Od Nidy do Styru. Z walk II Baonu 5 p. p. I Brygady (Warszawa: nakł. Jana Sowicza, 1917).
Pawlas Eugeniusz, Pamiętnik tarnobrzeskiego legionisty 1914–1916, wstęp, redakcja naukowa i opracowanie dokumentów Tadeusz Zych (Stalowa Wola: Wydawnictwo Sztafeta, 2007).
Pietrzak Henryk, Sześć lat wojny. Pamiętnik polskiego żołnierza. Legiony, front włoski, boje polsko-ruskie, wojna polsko-bolszewicka. 1914–1920 (Łódź: nakł. własnym, 1936).
Pomarański Stefan, „Lista Strat” (ze wspomnień Piłsudczyka) (Lublin, 1916). Pordes Wiktor Emanuel, Dziennik z oblężonego i okupowanego Przemyśla (1914–1915). Przygotował do druku, opatrzył przypisami, przedmową, i biografią autora Krzysztof Dawid Majus (Przemyśl–Tel Awiw: Południowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemyślu, 2023).
Porwit Marian, Spojrzenia poprzez moje życie (Warszawa: Czytelnik, 1986). Pudełek Jan, W drużynie komendanta. Ze wspomnień żołnierza I Brygady i oficera Adjutantury Generalnej Naczelnika Państwa (1914–1921), rysunki art. Mal. Zygmunt Grabowski (Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1938). Rapacki Jerzy Jacek, W marszu i w bitwie (ze wspomnień huzara) 1915 (Warszawa: Stanisław Cukrowski, 1929).
Roja Bolesław, Legioniści w Karpatach 1914–1915 roku, z przedmową Wacława Lipińskiego (Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1933).
Rok bojów na Polesiu 1915–1916. Notatki i szkice oficerów 6 pułku Legionów Polskich (Warszawa: nakł. i własność Kasy OF. 6 PP., 1917).
Rokoszny Józef Ks., Diariusz Wielkiej Wojny 1914–1915, opracowanie i przypisy Wiesław Caban i Marek Przeniosło (Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 1998).
Römer Michał, Dzienniki legionowe. I 18 VII 1915 – 24 II 1916, do druku przygotował Zbigniew Solak, przy współudziale Janusza Tadeusza Nowaka, Anny Garlej-Solak (Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 2008).
Rostworowski Stanisław, Bitwy mojego życia, wybór i opracowanie tekstów Stanisław Jan Rostworowski (Warszawa: Oficyna Wydawnicza Rytm, 2001).
Rudke L., Moja służba w sanitariacie 2 Brygady Legionów Polskich, w Karabin i nosze. Wspomnienia lekarzy i farmaceutów z lat 1914–1920, t. I (Warszawa: nakł. Koła Wydawniczego Oficerów Korpusu Sanitarnego, 1936).
Rudkowski Aleksander, „Za drutami Beniaminowa (fragment z dziennika Zygmunta Żarskiego-Radońskiego)”, Niepodległość. Czasopismo poświęcone dziejom polskich walk wyzwoleńczych w dobie popowstaniowej 2 (1930): 300–336. Ryll-Nardzewski Cz., Służba zdrowia w Szczypiornie i Łomży, w Karabin i nosze. Wspomnienia lekarzy i farmaceutów z lat 1914–1920, t. I (Warszawa: nakł. Koła Wydawniczego Oficerów Korpusu Sanitarnego, 1936).
Schwarcenberg-Czerny Jerzy, Bemaki. Gawędy żołnierskie (Bydgoszcz: Instytut Wydawniczy „Biblioteka Polska”, ok. 1936).
Składkowski Felicjan Sławoj, Beniaminów 1917–1918 (Warszawa: Instytut Badania Najnowszej Historii Polski, 1935).
Składkowski Sławoj Felicjan, Moja służba w brygadzie. Pamiętnik polowy (Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1990).
Służba Ojczyźnie. Wspomnienia uczestniczek walk o niepodległość 1915–1918, komitet red. Aleksandra Piłsudska, Wanda Pełczyńska, Hanna Pohoska, Jadwiga Barthel de Weydenthal, Dioniza Wyszyńska (Warszawa: Główna Księgarnia Wojskowa, 1929).
Solek Wincenty, Pamiętnik legionisty (Warszawa: „Pax”, 1988).
Steinhaus Władysław, Pamiętnik legionisty (Kraków: nakł. Centralnego Biura Wydawnictw N.K.N., 1916).
Szedłem na zagładę podpułkownik Józef Kokoszka, w Alicja Basta, Na stos rzucili. Relacje legionistów, powstańców, ochotników 1920 roku (Warszawa: Mada, 2000), 12–32.
Szostak Józef, Moja służba niepodległej. Wspomnienia pułkownika dyplomowanego Józefa Szostaka „Filipa” (1897–1984), przedmowa i opracowanie naukowe Daniel Koreś (Wrocław–Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2019).
Ściskała Dominik, Z dziennika kapelana wojskowego. 1914–1918 (Cieszyn: nakł. autora, 1926).
Ta wojna zmieni wszystko... Obraz I wojny światowej w literaturze wspomnieniowej kobiet. Wybór tekstów źródłowych, oprac. Anna Niewęgłowska, Ilona Zaleska (Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika, 2022).
Tarczyński Alf Tadeusz, Wspomnienia oficera Pierwszej Brygady (Londyn: nakł. Polskiej Fundacji Kulturalnej, 1979).
Trojanowski Alojzy, Żołnierskie pamiętniki 1914–1918, na podstawie dzienników, korespondencji i ustnych przekazów opracował Władysław Trojanowski (Przemyśl: Muzeum Narodowe Ziemi Przemyskiej, 2022).
Truchim Stefan, Pierwsza bateria haubic Legionów Polskich (Warszawa: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy, 1934).
Tutaj Stanisław, „A kto chce rozkoszy użyć...”. Pamiętnik legionisty – żołnierza z walk o wyzwolenie Polski, w Teraz będzie Polska. Wybór pamiętników z okresu I wojny światowej, wstęp, opracowanie i przypisy Andrzej Rosnej (Warszawa: „Pax”, 1988), 92–125.
Wais Kazimierz ks., Wspomnienia z pierwszego roku wojny światowej (Lwów: nakł. redakcji, 1930).
Wroński G.A., Pamiętnik nieznanego żołnierza. Przeżycia wojenne na froncie zachodnim 1914–1919 (Śrem: nakł. autora, 1934).
Z Legionami na bój, z dokumentów, wspomnień, listów pozostawionych przez Stanisława Rostworowskiego, seria „Nie tylko pierwsza Brygada (1914–1918)” (Warszawa: EGROSS, 1993).
Zakrzewska Wanda, Oblężenie Przemyśla. Rok 1914–1915. Z przeżytych dni (Lwów: nakł. autorki, 1916).
Hubacz Łukasz Józef, Manierki jeńców wojennych 1914–1918 na tle manierek państw zaborczych. Katalog wystawy (Mińsk Mazowiecki: Muzeum Ziemi Mińskiej, 2017).
Hubacz Łukasz Józef, Wierni towarzysze. Manierki wojskowe z czasów poprzedzających odzyskanie przez Polskę niepodległości (Węgorzewo: Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie, 2018).
Kaczyński Adam Rafał, Życie codzienne żołnierzy legionów polskich podczas kampanii wołyńskiej 1915–1916. W świetle pamiętników żołnierskich (Lwów: Ladeks, 2014).
Katalog wystawy Legjony w sztuce (Lwów: TPSP, 1934).
Kimball Jane A., Trench Art. An Illustrated History (California: Silverpenny Press, 2004).
Legiony Polskie 1914–1918. Bibliografia selektywna, oprac. Elżbieta Barańska, Piotr Dobrowolski, Aneta Domagała-Ruść, Robert Kopacki, Irena Sawicka, Maksymilian Sokół-Potocki (Warszawa: Centralna Biblioteka Wojskowa im. Marszałka Józefa Piłsudskiego, 2014).
Milewska Wacława, Zientara Maria, Sztuka Legionów Polskich i jej twórcy 1914– 1918 (Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego; Księgarnia Akademicka, 1999).
Opałek Mieczysław, Pamiątki polskie 1914–1915, z. 2: Odznaki, medale, plakiety i pierścionki (Kraków, 1916).
Saunders Nicholas J., Trench Art (Malta: Shire Publications, 2002).
Saunders Nicholas J., Trench Art. Materialities and Memories of War (Oxford– New York: Berg, 2003).
Warin Patrice, Les objets d’écriture de la Grande Guerre (Louviers: Ysec Editions, 2011).
Warin Patrice, Les objets du tabac de la Grande Guerre. Artisant de trenchée (Louviers: Ysec Editions, 2009).
Watson Alexander, Twierdza. Oblężenie Przemyśla i korzenie skrwawionych ziem Europy (Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2022).
Żmigrodzki Artur, „Audiatur et altera pars”. Opis wystawy Legionów Polskich 1914–1916 (Kraków: Drukarnia „Czasu”, 1916).
Bojda Marcin, „«Świat na opak» dla elit. «Schlaraffia» i inne «towarzystwa nonsensu»”, Historyka. Studia Metodologiczne 46 (2016): 281–301.
Dudek Dobiesław, „Sport w Legionach Polskich”, Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta Krakowa 22 (2004): 69–79.
Kobiałka Dawid, „100 years later: the dark heritage of the Great War at a prisoner-of-war camp in Czersk, Poland”, Antiquity 92/363 (2018): 772–787.
Kobiałka Dawid, „Archeologia, pamięć, sztuka. Archeoetnografia i sztuka okopowa związana z obozem jeńców wojennych i internowanych w Tucholi, woj. kujawsko-pomorskie”, Folia Praehistorica Posnaniensia 24 (2019): 99–125.
Kobiałka Dawid, „Biografia zapisana na manierce”, Archeologia Żywa 64, t. 2 (2017): 60–63.
Kobiałka Dawid, „Difficult Heritage of the 20th Century from the Perspective of the Biography of Things”, Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica 34 (2019): 23–43.
Kobiałka Dawid, „Drzewa, okopy, sztuka okopowa – materialne pozostałości po drugiej wojnie światowej wokół Chyciny”, Archeologia Historica Polona 27 (2019): 267–286.
Kobiałka Dawid, „Kreatywność za drutem kolczastym. Archeologia i sztuka obozowa z pierwszowojennego obozu jenieckiego w Czersku (woj. Pomorskie)”, Folia Praehistorica Posnaniensia 23 (2019): 105–136.
Kobiałka Dawid, „Sztuka okopowa: doświadczenia i wspomnienia wojenne utrwalone w materii”, Archeologia Żywa 68, t. 2 (2018): 76–80.
Suska Łukasz, „Sztuka okopowa – próba charakterystyki zjawiska”, Odkrywca 117/10 (2008): 52–54.
Szymborski Wiktor, „Rozkwitłe w okopach rzemiosło”, Polska Zbrojna 27/3 (2023): 86–89.
Szymborski Wiktor, „Sztuka okopowa – profanum wkraczające w sferę sacrum na przykładzie wybranych drukowanych wspomnień polskich żołnierzy z czasów I wojny światowej”, w druku.
Szymborski Wiktor, „Sztuka okopowa a cmentarze – przykłady nekropolii wojskowych czasów I wojny światowej położonych na terenie współczesnej Polski, Textus et Studia 11/1 (2025): 47-80.
Szymborski Wiktor, „Sztuka okopowa a wykorzystanie jej w dydaktyce historii”,
Perspektywy Kultury 36/1 (2022): 209–229.
Szymborski Wiktor, „Sztuka okopowa: formy, przykłady, a także jej wykorzystanie w badaniach naukowych – kilka propozycji”, Perspektywy Kultury 35/4 (2021): 339–366.
Szymborski Wiktor, „Wojenne wota”, Polska Zbrojna 34/2 (2025): 138-139.
Szymborski Wiktor, „Tanks on Monuments, Monument Tanks. On Trench Art and «Gratitude Memorials»”, Trimarium. The History and Literature of Central and Eastern European Countries” 4/4 (2023): 47–94.
Wolsza Tadeusz, „Pasje sportowe legionistów w okresie pierwszej wojny światowej”, Dzieje Najnowsze 49, z. 2 (2017): 81–98.
Cichawa Zbigniew, „Motywy patriotyczne w żołnierskiej „sztuce okopowej” z okresu walk o Niepodległą”, w Bajończycy i inni… Szkice z dziejów polskiej irredenty, red. Jarosław Cielebon, Maciej Hubka (Piotrków Trybunalski– Ujazd: Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim; Gminny Ośrodek Kultury w Ujeździe, 2020), 139–153.
Oettingen Urszula, „Źródła pamiętnikarskie żołnierzy Legionów Polskich 1914–1917”, w Tekst źródła. Krytyka. Interpretacje, red. Barbara Trelińska (Warszawa: Wydawnictwo DiG, 2005), 399–411.
Waliś Grzegorz, „Wstęp”, w Materiały źródłowe do dziejów legionistów internowanych w Szczypiornie w 1917 roku, wybór i opracowanie Grzegorz Waliś (Kalisz: Archiwum Państwowe, 2017), 11–26.
Copyright (c) 2025 Uniwersytet Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
