Zabytki materialne na przykładzie schronów Obszaru Warownego „Śląsk” a nauczanie historii osób niewidomych i niedowidzących

Wiktor Szymborski

doi:10.35765/pk.2022.3803.28

Wiktor Szymborski Uniwersytet Jagielloński https://orcid.org/0000-0002-1827-2616

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2022.3803.28

Słowa kluczowe: dydaktyka historii, nauczanie niewidomych, fortyfikacje, schrony, II wojna światowa, Górny Śląsk

Abstrakt

Celem artykułu jest nie tylko zwrócenie uwagi na wybrane aspekty nauczania historii osób z dysfunkcją wzroku – niewidomych i niedowidzących, ale również ukazanie w jaki sposób można wyjaśnić złożoną historię XX w. na podstawie umocnień pochodzących z czasów II wojny światowej. Warto podkreślić, że w czasie zorganizowanych specjalnych wycieczek tematycznych, podczas których można zobaczyć, dotknąć umocnień, schronów bojowych, posiadamy wyjątkową możliwość objaśniania różnych aspektów związanych z czasami II wojny światowej. Następnie uwaga zostanie poświęcona pewnemu fragmentowi umocnień wchodzących w skład Obszaru Warownego „Śląsk”, który powstał w latach 30. XX w.

Biogram autora

Wiktor Szymborski, Uniwersytet Jagielloński

Dr hab., adiunkt w Pracowni Historii Kultury i Edukacji Historycznej Instytutu Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego. Zainteresowania naukowe koncentrują się wokół historii Kościoła ze szczególnym uwzględnieniem dziejów dominikanów w epoce nowożytnej, historii kultury w średniowieczu i epoce staropolskiej oraz przeszłości Uniwersytetu Jagiellońskiego. Autor monografii: Odpusty w Polsce średniowiecznej, Kraków 2011; Collegium Broscianum, Kraków 2014; Bracia z ulicy Freta. Studia nad dominikanami warszawskimi w epoce nowożytnej, Studia i Źródła Dominikańskiego Instytutu Historycznego w Krakowie, t. 18, Wydawnictwo Esprit, Kraków 2018. Decyzją prowincjała zakonu dominikańskiego i Rady Prowincji mianowany do Rady Naukowej Dominikańskiego Instytutu Historycznego. Członek Polskiego Towarzystwa Heraldycznego oddz. w Krakowie, Towarzystwa Przyjaciół Nauk w Przemyślu oraz Komisji Historycznej Polskiej Akademii Nauk oddz. w Krakowie.

Bibliografia

Fortyfikacje w Polsce skala 1: 1 000 000 wydana przez Pracownię JB72 Poznań

Gmina Bobrowniki. Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk" na terenie gminy Bobrowniki, b. m. d.w.

Hrebenda, S. (2010). Atlas fortyfikacji województwa śląskiego, Katowice: Pro Fortalicium

Mapa fortyfikacji i miejsc pamięci na terenie powiatu będzińskiego, tekst i opracowanie Michał Sindera. Projekt dofinansowany przez Powiat Będziński ze środków na realizacje zadań publicznych w dziedzinie kultury, sztuki, ochrony dóbr kultury i dziedzictwa narodowego.

Polska mapa militarna skala 1: 750 000 wydana przez Euro Pilot Sp. z o.o. w Warszawie

Wacławczyk Marek, Ścieżka dydaktyczna: fortyfikacje tam zalewowych na terenie gminy Bobrowniki; b. m. d. w.

Obszar Warowny Śląsk Schron 52, Grupa Bojowa "Wesoła", fot. M. Wacławczyk, rysunki S. Hrebenda, druk Postindustrial Design House Anna Badzińska

Obszar Warowny Śląsk Schron 53, Grupa Bojowa "Wymysłów", foto M. Wacławczyk, rysunki S. Hrebenda, druk Postindustrial Design House Anna Badzińska

Obszar Warowny Śląsk Schron 53 a, Grupa Bojowa "Wymysłów", foto M. Wacławczyk, rysunki S. Hrebenda, druk Postindustrial Design House Anna Badzińska

Obszar Warowny Śląsk Schron nr 100, Grupa Bojowa "Wymysłów", foto M. Wacławczyk, rysunki S. Hrebenda, druk Postindustrial Design House Anna Badzińska

Niemiecka praca szpiegowska "Die Polnische Landbesbefestigung. Stand vom 15.6.1939. (2009). tłumaczenie D. Prochotta, współpraca A. Pramor. Śląski Rocznik Forteczny, t. II, 11-57

Sadowski, J. (1959). Przygotowanie centralnego rejonu przemysłowego Śląska do obrony w okresie międzywojennym. Wojskowy przegląd historyczny, nr 4 (13), 239-278

Zamysłowski, T. (2019). Obszar Warowny "Śląsk" w "Die Polnische Landebefestigung. Stand vom Mai 1938. Śląski Rocznik Forteczny, t. X, 64-76

Artymowski, J. D., Falkowska, J. (1984). Zwiedzanie z niewidomymi Zamku Królewskiego w Warszawie. Przegląd tyflologiczny, nr 1 (84), 21-31

Artymowski. J. D. (1984). Przygotowanie do zwiedzania i pomoce naukowe. Przegląd tyflologiczny, nr 1 (84), 16-20

Baniak, J., Podsiadło, R., Zaczek. P., (2015). Fortyfikacje linii Stellung a2 w Bochni i zdobycie miasta w styczniu 1945 r., Warszawa: Agencja Wydawnicza CB

Bartnikowska, U., Żyta, A. (2006). Internet w procesie edukacji i rehabilitacji osób głuchoniewidomych. Szkoła specjalna, t. 67, nr 5 (237), 338-343

Bąkowski Roman, Główna pozycja obrony Armii "Poznań" - odcinek "Żnin", [w:] Fortyfikacja, t. III Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji i Generalnego Konserwatora Zabytków Warszawa 10-12 grudnia 1993, Warszawa-Kraków 1995, 35-41

Bąkowski, R., Kurzawa, P., Nadolny, W., (1998). Lekkie schrony bojowe w pasie działania Armii „Poznań” w 1939 r. – wyniki badań terenowych. Forteca, nr 3-4 (6-7), 85-94

Bąkowski. R., Kurzawa. P., Nadolny. W. (2002). Lekkie schrony w pasie działania Armii „Pomorze”. Forteca. nr 9, 40-47

Bąkowski, R., Kurzawa, P., Nadolny, W. (1997). Schrony bojowe w pasie działania armii „Łódź” w 1939 r. – wyniki badań terenowych. Forteca, nr 3, 56-62

Bebak, M., Szymborski, W. (2019). O dawnych narzędziach medycznych. W ramach wykładów dla osób niewidomych i niedowidzących. Alma mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 206-207, 100-101

Bednarski Marek, Fortyfikacje niemieckie w Tomaszowie Mazowieckim z 1944 roku, [w:] Fortyfikacja, t. III Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji i Generalnego Konserwatora Zabytków Warszawa 10-12 grudnia 1993, Warszawa-Kraków 1995, 111-118

Bednarski. M. (2015). Polowy schron żelbetowy pozycji "Rytro". Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 9 (200), 80-81

Bendych, E. (1992). Powstanie i rozwój tyflopedagogiki w Polsce, w: U. Eckert, K. Poznański (red.) Pedagogika specjalna w Polsce. Wybrane zagadnienia z przeszłości i współczesności oraz tendencje rozwoju, Warszawa: Wydawnictwo WSPS, 27-133

Bienek, T. (2015). Tam, gdzie umierają Kochbunkry. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 5 (196), 69-70

Biskup, T., Droń, M., Śmiałek, T., (2002). Obszar Warowny "Śląsk". Punkty oporu "Łagiewniki" i "Godula" ścieżka dydaktyczna, Bytom: Biuro Promocji Bytomia

Chamera-Nowak A. (2017). Biblioteka brajlowska i czarnodrukowa zakładu dla niewidomych w Laskach. Przegląd Biblioteczny, z. 3, 305-323

Chamera-Nowak A. (2016). Wpływ technologii na produkcję książki brajlowskiej na przykładzie Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi w Laskach. Acta Poligraphica, vol. 7, 49-65

Chojecka, A., Magner, M., Szwedowska, E., Więckowska E. FSK (2008). Nauczanie niewidomych dzieci rysunku. Przewodnik dla nauczyciela, Laski: Towarzystwo Opieki nad Ociemniałymi

Chorzępa, J. (2012). Fortyfikacje w Polsce i Europie, Warszawa: Carta Blanca. Grupa wydawnicza PWN

Cutter, Z. J., (2001). Saperzy polscy 1918-1939. Organizacja, szkolenie i wyposażenie materiałowo-techniczne, Wrocław: Wyższa Szkoła Oficerska im. Tadeusza Kościuszki

Czerechowicz, K. (2010). Scenariusz zajęć z uczniem niewidomym. w: T. Żółkowska (red.), Dajmy szansę niewidomym i słabowidzącym. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Szczecin: „Pedagogium” Wydawnictwo OR TWP, 147-150

Czerwińska, K. (2006). Możliwości wykorzystania grafiki dotykowej w nauczaniu języków obcych - teoria a praktyka. Szkoła specjalna, t. 67, nr 5 (237), 323-329

Czerwińska, M., (2017). Tyflografika - szanse na nowe oblicze książki niewidomego i obecność jej użytkowników w świecie informacji? W kręgu rozważań bibliologiczno-tyflologicznych. Przegląd Biblioteczny, z. 2, 169-184

Długajczyk, E. (2013). Pechowcy. Księga afer szpiegowskich na terenie Górnego Śląska w okresie międzywojennym, Leszno: Instytut im. Generała Stefana „Grota” Roweckiego

Dominiec, A., Bojdoł, M., Skupień, P. (2017). 23 Górnośląska Dywizja Piechoty. Wielka księga piechoty polskiej 1918-1939, t. 23

Drzensla, Ł., Sadowski, J. (2021). Ewolucja schronów bojowych w II RP. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 225

Dunstan, S. (2005). Fort Eben Emael. The key to Hitler's victory in the West, Osprey Publishing. Fortress no 30, Oxford: Osprey Publishing Midland House

Dziedzic, J., Remplewicz J., (1908). Kultura fizyczna w szkołach i zakładach dla niewidomych i niedowidzących. Poradnik metodyczny, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

Dziedzic, J., (1967). Z zagadnień orientacji przestrzennej niewidomych, Warszawa: Zakład Wydawnictw CRS

Edukacja równych szans. Uczeń i student z dysfunkcją wzroku - nowe podejście, nowe możliwości, red. Małgorzata Paplińska, Warszawa: Uniwersytet Warszawski 2008

Fedorowicz, M. (1998). Niekonwencjonalne formy książek dla czytelników z dysfunkcją narządu wzroku. Acta Universitatis Nicolai Copernici. Bibliologia, nr 2-3 (328), 651-665

Fedorowicz, M. (2017). Osoby z niepełnosprawnością w bibliotece - nurty badawcze w zagranicznym i polskim piśmiennictwie z zakresu bibliologii i informatologii. Przegląd Biblioteczny, z. 3, 293-304

Fontner. W. (1996). Fortyfikacje nad Wartą. Spotkania z zabytkami, nr 9 (115), 31-32

Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk". Historia, przewodnik, (2006) Piekary Śląskie: Stowarzyszenie na rzecz Zabytków Fortyfikacji „Pro Fortalicium”, Agencja Specjalistyczna Prasa i Książka

Fortyfikacje OKH Stellung b-1 w okolicach Rudawy. Śladami II wojny światowej historia-technika-przewodnik,(2010) Kraków: Małopolskie Stowarzyszenie Miłośników Historii RAWELIN

Franczak, P., Jucha. W. (2015). Odtworzenie przebiegu linii okopów z II wojny światowej (OKH Stellung b1) w Paśmie Jałowieckim i grupie mędralowej na podstawie numerycznego modelu terenu z danych LiDAR i badań terenowych. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica, t. 22, 87-108

Franczak, P., Jucha. W. (2015). Porównanie przydatności danych z kartowania terenowego i interpretacji modelu terenu wygenerowanego z danych LiDAR do rozpoznania infrastruktury obronnej z II wojny światowej w Paśmie Jałowieckim. Prace Studenckiego Koła Naukowego Geografów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie, t. 4, 36-48

Frontczak, S. (1984). Pokazy broni - zajęcia w Muzeum Wojska Polskiego. Przegląd tyflologiczny, nr 1 (84), 64-68

Gabryjończyk, P. (2009). Fortyfikacje nowożytne jako atrakcja turystyczna obszarów leśnych. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, t. 11, z. 4 (23), 93-99

Garbat, M. (2016). Rozwój technik i urządzeń do pisania dla osób z niepełnosprawnością wzroku na przestrzeni XVIII i XIX wieku. Niepełnosprawność - zagadnienia, problemy, rozwiązania, nr 1 (18), 91-112

Hrebenda, S. (2009). Oberschlesien-Stellung - 1944 rok. Śląski Rocznik Forteczny, t. II, 79-106

Jakubowski, J. (2015). Punkty oporu pozycji obronnej a2 Stellung na odcinku Rawka-Bzura. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 1 (192), 53-57

Jasiński, Ł., Jasiński, M., Możdżeń, R. (2005). Fortyfikacje okresu II wojny światowej w okolicy Bochni. Historia, przewodnik. Gliwice: Infort

Jasiński, M. (2007). Fortyfikacje OKH-Stellung a-2 nad Rabą. Historia, przewodnik. Gliwice: Infort

Jasiński, M. (2009). Tajne umocnienia PRL. V Długotrwały Rejon Umocniony, Przasnysz: Wydawnictwo „Forteca”

Jurga, R. M. (2010). Fortyfikacje III Rzeszy w rysunkach przestrzennych. Ponad 100 wybranych rysunków przestrzennych opatrzonych komentarzem obrazujących fortyfikacje niemieckie doby II wojny światowej, Zielona Góra: Vesper

Kalicki. S., Krzyształowski. D. (2019). Schron bierny piechoty Regelbau 668. Śladami II wojny światowej historia-technika-przewodnik. Kraków: Małopolskie Stowarzyszenie Miłośników Historii RAWELIN

Kasprzak. D., Kasprzak. M. (2018). Fortyfikacje Samodzielnej Grupy Operacyjnej "Narew" - czy już do końca odkryte?. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 10 (237), 62-70

Kasprzak, D., Kasprzak, M. (2009). Fortyfikacje z 1939 roku w Bielsku-Białej. Historia, przewodnik, Gliwice-Tarnowskie Góry: Infort

Kasprzak. D., Kasprzak. M. (2019). Fundament polskiego polowego schronu żelbetowego pod Lisowem. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 1 (240), 66-70

Kasprzak, D., Kasprzak, M. (2020). Niemieckie "zęby smoka" na lini b-2 Stellung w Czechowicach-Dziedzicach. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 12 (263), 64-69

Kasprzak, D., Kasprzak, M. (2013). Niemieckie fortyfikacje lini b2 z lat 1944-45 Imielin-Bielsko-Żywiec-Zwardoń. Gliwice : Infort

Kasprzak, D. Kasprzak, M., Przybyło, J., Szczygieł, T., (2005). Polskie fortyfikacje w Bielsku-Białej, Bielsko-Biała: Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miejskiego w Bielsku-Białej, 1-3

Kasprzak. D., Kasprzak. M., Przybyło. J., Szczygieł. T. (2003). Polskie żelbetowe schrony polowe – Armia „Kraków” – grupa operacyjna „Bielsko” (cz. 1). Forteca, nr 3 (14), 23-27

Kasprzak. D., Kasprzak. M., Przybyło. J., Szczygieł. T., (2003). Polskie żelbetowe schrony polowe – Armia „Kraków” – grupa operacyjna „Bielsko” (cz. 2). Forteca, nr 4 (15), 42-50

Kasprzak. D., Kasprzak. M. (2019). Rozpoczęte, lecz nieukończone polskie polowe schrony nad Wartą i Widawką. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 6 (245), 64-70

Kasprzak, D., Kasprzak, M., (2018). Trop wiedzie do archiwum, czyli rzecz o cennych dokumentach na temat Obszaru Warownego "Śląsk". Studia i materiały z dziejów architektury obronnej, t. 2, 110-204

Kaufmann, J. E. , Jurga, R. M. (2013). Twierdza Europa. Europejskie fortyfikacje II wojny światowej, przekład S. Kędzierski, Poznań: Dom Wydawniczy Rebis

Klose, J., Klose, T., Biskup, T., Śmiałek, T. (2008). Ciężki schron bojowy w Chorzowie przy ul. Katowickiej. Śląski Rocznik Forteczny, t. I, 37-52

Klose, T. (2004). Schron bojowy w Chorzowie jako izba muzealna. Forteca, nr 4 (19), 57-60

Kluczowe zagadnienia tyflopedagogiki i nauk pokrewnych, red. Jadwiga Kuczyńska-Kwapisz, Marzena Dycht, Emilia Śmiechowska-Petrovskij, Kraków: Implus 2020

Kłopotowska, A., (2016). Doświadczenie przestrzeni w rehabilitacji osób z dysfunkcją wzroku. Sztuka a tyflorehabilitacja, Białystok: Oficyna Wydawnicza Politechniki Białostockiej

Krauze-Tomczyk, I., Łopatto, J., (1997). Polskie mapy tyflologiczne. Przegląd tyflologiczny, nr 1-2, 94-107

Krupa, L., Brzoskwinia, W. (1997). Tradytory artyleryjskie punktu oporu „Bobrowniki” obszaru warownego Śląsk. Forteca, nr 1, 38-41

Kucharski, S. (2002). Fortyfikacje polskie z 1939 roku w pasie działania 20 Dywizji Piechoty. Fortyfikacja europejskim dziedzictwem kultury, t. XV Schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów. Wybór materiałów z konferencji naukowej „Dwudziestowieczne Fortyfikacje w Polsce” Frysztak 2001 oraz z seminarium „Ochrona i zagospodarowanie zabytkowych zespołów obronnych – schrony kolejowe Stępina-Cieszyna, Strzyżów” Frysztak 2000, które zorganizowane zostały staraniem Zarządu Głównego Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji, Urzędu Gminy Frysztak Stowarzyszenia Fundusz Rozwoju Ziemi Frysztackiej, 117-126

Kucharski, S. (2000). Fortyfikacje polskie w pasie działania 20 Dywizji Piechoty w 1939 r. Taktyka i strategia. Militarny magazyn historyczny, nr 1, 12-18

Kucharski, S. (2015). Fortyfikacje stałe po 1918 roku. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 55

Kucharski. S., Kurzawa. P., Nadolny. W. (2006). Lekkie schrony bojowe w pasach działania Armii "Kraków" i "Karpaty" w 1939 roku - wyniki badań terenowych. Forteca, nr 3-4 (22-23), 52-69

Kucharski. S., Kurzawa. P., Nadolny. W. (2004). Lekkie schrony bojowe w pasie działania Samodzielnej Grupy Operacyjnej „Narew”. Forteca, nr 2-3 (17-18), 73-94

Kucharski. S., Kurzawa. P., Nadolny. W. (2003). Lekkie schrony bojowe w pasach działania Armii „Modlin” w 1939 r. – wyniki badań terenowych. Forteca, 2003, nr 1 (12), 38-49

Kucharski. S. (2004). Lekkie schrony bojowe w pasie działania SGO „Narew” w 1939 – uzupełnienie. Forteca, nr 4 (19), 55-56

Kucharski, S. (2016). Obszar Warowny "Śląsk". Cz. 1historia. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 94

Kucharski, S., Kurzawa. P. (2014). Polowe schrony bojowe. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 37

Kuczyńska-Kwapisz, J., Dycht, M., (2019). Myśl i praktyka tyflologiczna Matki Elżbiety - Róży Czackiej. Forum Pedagogiczne, t. 9, nr 1, 77-92

Kuczyńska-Kwapisz, J. (1994) Efektywność kształcenia młodzieży niewidomej i słabowidzącej w zakresie orientacji przestrzennej i poruszania się, Warszawa: Wyższa Szkoła Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej

Kuczyńska-Kwapisz, J., Kwapisz, J. (1996). Rehabilitacja osób niewidomych i słabowidzących. Przewodnik metodyczny, Warszawa: „Interart”

Kuczyńska-Kwapisz, J. (2008). Rozwój tyflopedagogiki. w: J. J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesela (red.), Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną, Łódź: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej, 105-118

Kuczyńska-Kwapisz, J., Śmiechowska-Petrovskij, E., (2017). Orientacja przestrzenna i poruszanie się osób z niepełnosprawnością wzroku. Współczesne techniki, narzędzia i strategie nauczania, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW

Kuczyńska-Kwapisz, J. (2018). Założenia tyflologiczne Róży Czackiej i ich ponadczasowe znaczenie z perspektywy stuletniej działalności Zgromadzenia Sióstr Franciszkanek Służebniczek Krzyża, Forum Pedagogiczne, 2, 139-151

Kuczyńska-Kwapisz, J. (2020). Poglądy Matki Elżbiety Róży Czackiej na rehabilitację, kształcenie i wychowanie osób z niepełnosprawnością narządu wzroku w kontekście współczesnych oczekiwań. w: J. Kuczyńska-Kwapisz, M. Dycht, E. Śmiechowska-Petrovskij (red.), Kluczowe zagadnienia tyflopedagogiki i nauk pokrewnych. Kraków: Impuls 2020, 15-30

Kulesza, M. (2018). Uratowali polski schron z 1939 roku. I to w jaki sposób!. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 6 (233), 56-61

Kurus. A. (2020). Pozycje opóźniające "Lubliniec" i "Częstochowa". Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 190

Leonowicz. P. (2010). Fundament z Przyborowa. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 6 (137), 64-66

Lippa, B. (2015). Fortyfikacje na Sądecczyźnie z lat 1939-1945, Nowy Sącz: Nova Sandec Wydawnictwo i Drukarnia

Łobacz, Elżbieta. (2006) Współczesne tendencje w edukacji i rehabilitacji osób niepełnosprawnych wzrokowo, Szkoła specjalna, t. 67, nr 5 (237), 362-372

Machoń, W. (2008). Schron bojowy broni maszynowej w domu "Strzelca" Piekary Śląskie, Kamień. Śląski Rocznik Forteczny, t. I, 121-122

Machoń, W., Skupień, P., Walczak, D. (2003). Punkt oporu „Wesoła” w Dobieszowicach. Forteca, nr 2 (13), 31-42

Marciniak, R. (2016). Schrony polowe z 1939 r. - polski projekt czy kopia schronów czeskich?. Śląski Rocznik Forteczny, t. VII, 37-54

Mendruń, J. (1984). Jak poznajemy - oglądanie dotykowe a wzrokowe. Przegląd tyflologiczny, nr 1 (84), 32-38

Mikos v. Rohrscheidt, A., (2009). Polska: największe muzeum fortyfikacji na wolnym powietrzu w aspekcie rozwoju turystyki kulturowej. Turystyka Kulturowa, nr 2, 20-48

Miler-Zdanowska, K. (2017). Wykorzystanie nowych technologii w orientacji przestrzennej osób z niepełnosprawnością wzroku. Interdyscyplinarne Konteksty Pedagogiki Specjalnej, nr 18, 59-72

Miniewicz, J. (1979). Lekkie schrony bojowe umocnień polowych w pasie obrony Armii „Kraków”. Teka Komisji Urbanistyki Architektury Oddział PAN w Krakowie, t. XIII, 157-166

Miniewicz, J. (1988). Obiekty żelbetowe niemieckiej fortyfikacji polowej z lat 1938-1945. w: Konserwatorska teka zamojska. Problematyka konserwatorska fortyfikacji nowożytnych. Materiały z sesji naukowej w Zamościu w dniach 18-20 maja 1983 (cz. II), Warszawa-Zamość, 56-58, 44-61

Miniewicz, J. (1989). Polskie i niemieckie schrony bojowe dla dział przeciwpancernych 1934-1939. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, t. 34, z. 2, 283-302

Miniewicz, J. (1996). Punkt oporu „Godula” z Obszaru Warownego „Śląsk” w latach 1937-1939. Studia i materiały do historii wojskowości, t. 38, 293-308

Miniewicz, J. (1980). Technologia budowy polskich żelbetowych umocnień polowych w 1939 r. na przykładzie pozycji mławskiej. Kwartalnik Historii Nauki i Techniki, t. 25, nr 2, 351-365

Mrówka, K. (2003). Kto "czyści" obiekty forteczne w Polsce?. Odkrywca, nr 12 (59), 37-38

Mycyk, G. (2008). Niemieckie zapory przeciw-pancerne na lini "d-1" pod Górą. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 1 (108), 56-58

Nadolny, W., Kurzawa, P. (2007). Punkty oporu linii b1 i b2 na terenie byłego województwa konińskiego. Forteca, nr 1-2 (24-25), 108-119

Nadolny Waldemar, Ufortyfikowany odcinek przedmoście "Koło" w 1939 r., [w:] Fortyfikacja, t. III Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji i Generalnego Konserwatora Zabytków Warszawa 10-12 grudnia 1993, Warszawa-Kraków 1995, 43-53

Nestorowicz, E. (2017). Dotykowa percepcja płaskorzeźby. Audiodeskrypcja jako środek udostępniania sztuki niewidomym. Studium przypadku. Logopedia, t. 46, 305-319

Niemieckie fortyfikacje doliny Rudawy, [w:] Fortyfikacja, t. III Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji i Generalnego Konserwatora Zabytków Warszawa 10-12 grudnia 1993, Warszawa-Kraków 1995, 19-136

Ochmański, A. (2012). Raport z analizy potencjału turystyczno-kulturowego miasta Tarnowskie Góry i powiatu tarnogórskiego (1 czerwca-21 lipca 2012). Turystyka kulturowa, nr 10, 43-63

Owczarek, R. (2020). Obiekty fortyfikacyjne na terenie Śląskiego Okręgu Wojskowego. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 7 (258), 18-23

Papuda-Dolińska, B. (2017). Dziecko z niepełnosprawnością wzroku w roli ucznia szkoły ogólnodostępnej, integracyjnej i specjalnej, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej

Papuda-Dolińska, B. (2019). Kształcenie nauczycieli do edukacji włączającej w Polsce. Forum Oświatowe, vol. 31, no 2 (62), 61-79

Pielecki, A., Skrzetuska, E., (1991). Nauczanie niedowidzących w klasach 4-8. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

Pietrucha, D. (2007). Historia remontu 70-latka. Ciężki schron bojowy nr 33 w Rudzie Śląskiej. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 11 (106), 41-43

Pietrucha Dariusz, OWŚ – betonowa wizja obrony http://polska-zbrojna.pl/home/articleshow/35125?t=OWS-betonowa-wizja-obrony# (dostęp 8.09.2021 r.)

Pietrucha, D. (2008). Schron dowodzenia Grupy Fortecznej Obszaru Warownego "Śląsk" w Chorzowie. Śląski Rocznik Forteczny, t. I, 11-22

Pietrucha, D. (2018). Uratowane obiekty OWŚ. Śląski Rocznik Forteczny, t. IX, 74-78

Piskorska, A., Krzeszowski, T., Marek, B., (2008). Uczeń z dysfunkcją wzroku na lekcji angielskiego. Wskazówki metodyczne dla nauczycieli, Warszawa: Uniwersytet Warszawski

Płoski. A. (2006). Pozycja Lidzbark: polowe schrony bojowe Armii Polskiej z 1939 r. na terenie województwa warmińsko-mazurskiego. Komunikaty Mazursko-Warmińskie, nr 3 (253), 429-434

Podsiadło, R. (2014). Niemieckie fortyfikacje Stellung a2 i ich przełamanie w styczniu 1945 r. na linie Raby, Szreniawy i Pilicy. Warszawa: Agencja Wydawnicza CB

Pracki, M., Bazela. K. (2018). Niemieckie fortyfikacje polowe 1944 Włocławek, Kujawy Wschodnie i Ziemia Dobrzyńska - przewodnik, Osięciny-Wielgie: Infofotomedia Agencja Reklamowo-Fotograficzna

Pracki, M. (2020). Niemieckie fortyfikacje Kujaw Wschodnich. Pozycja ryglowa Włocławek-Płock i Pozycja Warty - miniprzewodnik, Osięciny: Infofotomedia Agencja Reklamowo-Fotograficzna

Pstuś, D. (2008). A-2 Stellung pod Miechowem. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 5 (112), 49-51

Ptaszkowski, J. (2012). Fortyfikacje Odcinka "Mikołów" na fotografiach z września 1939. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 3 (158), 61-63

Pyra, S. (1978). Wypukły rysunek jako pomoc dydaktyczna w nauczaniu biologii w szkole dla dzieci niewidomych. w: Z. Sękowska (red.), Czynniki efektywności pracy pedagogicznej szkół dla uczniów niewidomych i niedowidzących. Praca wykonana w Zespole Badawczym Zakładu Psychopedagogiki Specjalnej Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej. Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej, 93-105

Rawski, T. (1966). Niemieckie umocnienia na ziemiach polskich w latach 1919-1945. Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. XII, nr 1, 281-301

Rottman Gordon L., German Field Fortifications 1939-1945, Osprey Publishing. Fortress no 23, Oxford 2004

Rybak, J. (2002). Śląska Linia Maginota. Żołnierz Polski, nr 1, 54-56

Sadowski. J., Bryś. A. (1997). Obiekty pozorne i pozorno-bojowe obszaru warownego Śląsk. Forteca, nr 3, 47-52

Sadowski, J. (1993). Fortyfikacje Górnego Śląska w przededniu II wojny światowej. Zeszyty tarnogórskie, nr 16 Tarnogórskie sesje naukowe t. 5 Fortyfikacje Śląska i pogranicza (część 2), 44-61

Sadowski. J. (2018). Fortyfikacje karpackie. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 152

Sadowski, J. (2004). Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk" w Chorzowie. Schron - izba muzealna przy ul. Katowickiej, Gliwice: Infort

Sadowski, J. (2001). Fortyfikacje Obszaru Warownego "Śląsk" w krajobrazie Rudy Śląskiej. Rudzki rocznik muzealny 2000, 37-54

Sadowski, J. (1992). Fortyfikacje Obszaru Warownego „Śląsk” w dniu 1 IX 1939. Schrony bojowe odcinka Mikołów. Krajoznawca Górnośląski. Materiały szkoleniowo-informacyjne, nr 8, 8-28

Sadowski, J. (1998). Fortyfikacje obszaru warownego „Śląsk” w Muzeum Górnośląskim w Bytomiu. Forteca, nr 2 (5), 55-57

Sadowski, J. (1998). Fortyfikacje polskie na przedpolu Chorzowa. Zeszyty Chorzowskie, t. 3, 329-357

Sadowski, J. (2017). Obszar Warowny "Śląsk". Cz. 2 fortyfikacje. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 107

Sadowski, J. (2004). Park kulturowy fortyfikacji Obszaru Warownego „Śląsk”. w: Fortyfikacja europejskim dziedzictwem kultury, t. XVI Forteczne parki kulturowe szansą na ochronę zabytków architektury obronnej. Konferencja naukowa Świnoujście 8-10 X 2004, Warszawa: Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, 243-248

Sadowski, J. (2008). Rekonstrukcja schronu drewniano-ziemnego w Pszczynie. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 2 (109), 51-54

Sadowski, J. (2005). Schron bojowy nr 52 Obszaru Warownego "Śląsk". Schron - muzeum w Dobieszowicach-Wesołej, Gliwice: Infort

Sadowski, J. (2013). Schron dowodzenia Obszaru Warownego "Śląsk" - uroczyste otwarcie i niewesołe refleksje. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 2 (169), 65-67

Sadowski. J., Skupień. P. (2002). Pozycja „Tarnowskie Góry” (fortyfikacje na terenie powiatu tarnogórskiego, cz. I). Forteca, nr 9, 48-52

Sadowski, J. (1995). Szkic linii rozwojowych polskich schronów bojowych z lat 1933-1939. w: Fortyfikacja, t. III Fortyfikacje polskie, niemieckie i radzieckie związane z II wojną światową. Stan badań i problemy ochrony. Materiały konferencji naukowej zorganizowanej przez Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji i Generalnego Konserwatora Zabytków Warszawa 10-12 grudnia 1993, Warszawa-Kraków: Towarzystwo Przyjaciół Fortyfikacji, 9-35

Sadowski, J. (2015). Tradytor "Dąbrówka Wielka". Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 6 (197), 67-70

Sadowski, J. (2008). Żelbet kontra czołgi i "Festung Glogau". Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 1 (108), 59-60

Setlak, R. (2015). Percepcja dzieła sztuki przez osoby z dysfunkcją narządu wzroku, Gdańsk: Wydział Architektury i Wzornictwa, Akademia Sztuk Pięknych w Gdańsku

Sękowska, Z. (1974). Kształcenie dzieci niewidomych, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Sękowska Zofia, (1991). Przystosowanie społeczne młodzieży niewidomej, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

Sękowska Zofia, (1985). Rewalidacja dzieci niedowidzących w nauczaniu początkowym, Warszawa: Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne

Short Neil, Germany's East Wall in world war II, Osprey Publishing. Fortress no 108, Oxford 2015

Sindera, M. (2008). Schron bojowy nr 52 Dobieszowice (koło Piekar Śląskich). Śląski Rocznik Forteczny, t. I, 123-124

Skoczylas, E. (2012). Dziecko z dysfunkcją wzroku w integracyjnym systemie kształcenia. w: E. Domagała-Zysk (red.), Uczeń ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi w środowisku rówieśniczym, Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski, 93-110

Skupień. P. (2002). Lekkie schrony bojowe w pasach działania Armii: „Poznań”, „Pomorze” i „Łódź” – uzupełnienia. Forteca, nr 11, 52-53

Skupień, P. (2002). Pozycja b-2 wokół Tarnowskich Gór (fortyfikacje na terenie powiatu tarnogórskiego, cz. III). Forteca, nr 11, 44-51

Skupień, P. (2003). "Śląskie bunkry". Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 11 (58), 42

Stankiewicz, B., (2014). Polskie fortyfikacje Górnego Śląska. Architektura krajobrazu, t. 2, 18-35

Steblik, W. (1989). Armia "Kraków" 1939, Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej

Swędzioł, W. (2013). Wprowadzenie do wspinaczki i turystyki wspinaczkowej osób niewidzących, Folia Turistica, (29), 61-83

Sykosz, W. (2014). Punkty oporu niemieckich pozycji "b-1 Stellung" położonych na terenie województwa śląskiego w 70-tą rocznicę ich budowy. Badania terenowe i turystyka, stan obecny. Śląski Rocznik Forteczny, t. V, 13-47

Sykosz. W. (2019). Samotny bunkier na Połomi w Rytrze. Śląski Rocznik Forteczny, t. X, 39-43

Szlak schronów II wojny światowej Stellung Proszowice, (2011) Proszowice: Stowarzyszenie "Gniazdo- Ziemia Proszowicka"

Szymborski, W. (2018/2019). Dotyk historii. Alma mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 204-205, 141-143

Szymborski, W. (2019). Drewniane tarcze i rogatywka z metalowym orłem. Alma mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 208-209, 107

Szymborski, W. Sztuka okopowa a wykorzystanie jej w dydaktyce historii, w druku

Szymborski, W. (2018). Z tajemnic 20. Pułku piechoty ziemi krakowskiej. Alma mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 202, 97-99

Szymborski, W. (2018). Zwiedzanie zabytków twierdzy Kraków. Alma mater. Miesięcznik Uniwersytetu Jagiellońskiego, nr 201, 124-125

Śledziński, M. (2008). "Tobruki", słupy i Beskidy, czyli b-x Stellung. Odkrywca. Skarby, wojna, historia, nr 6 (113), 53-55

Śliwa, A. (2019). Grupa Forteczna Obszaru Warownego "Śląsk". Wielka księga piechoty polskiej, t. 42

Środulska-Wielgus, J. (1997). Grupa warowna „Eben Emael” – klęska dzieła czy koncepcji?. Forteca, nr 2, 57-60

Tomczyk, K., Grabowski, W., Franczak, J., Iwaszkiewicz, T., Kowalski, T., Pilarski, P., Wojciechowski, M. (2018). Twierdza Toruń fortyfikacje 1944/45, Fortyfikacje Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Grudziądz: Wydawnictwo SGK Tomasz Kowalski

Trajdos. J. (2020). Linia Warty i Widawki. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 207

Tyflopedagogika (1981), Z. Maskowicz (red.). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe

Tyflopedagogika. Bibliografia, Kielce 2012

Wałęga. A. (2008). Luminarze polskiej pedagogiki specjalnej. w: J. J. Błeszyński, D. Baczała, J. Binnebesela (red.), Historyczne dyskursy nad pedagogiką specjalną, Łódź: Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Edukacji Zdrowotnej, 341-359

Werner, P. (1993). Obszar Warowny „Śląsk” w koncepcjach obronnych polskiego Sztabu Głównego. Zeszyty tarnogórskie, nr 16 Tarnogórskie sesje naukowe t. 5 Fortyfikacje Śląska i pogranicza (część 2), 7-22

Wiecha, M. (2006). Narciarstwo zjazdowe osób niewidomych, Szkoła specjalna, t. 67, nr 5 (237), 373-376

Wielgus, K., Środulska-Wielgus, J., Staniewska, A., (2019). Krajobraz warowny Polski procesy rewaloryzacji i percepcji. Próba syntezy, Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej

Wojtyczka. A., Kulik. A. (2008). Schron bojowy w Rybniku. Historia walk o miasto w 1939 roku i remontu schronu. Śląski Rocznik Forteczny, t. I, 55-64

Wspomaganie uczniów z dysfunkcją wzroku w szkołach ogólnodostępnych. Wybrane zagadnienia, red. Joanna Witczak-Nowotna, Warszawa 2010

Wszelaki, M. (2015). Fortyfikacja polowa jako uzupełnienie fortyfikacji stałej na przykładzie Obszaru Warownego "Śląsk". Śląski Rocznik Forteczny, t. VI, 7-33

Z myślą o osobach niewidomych i słabowidzących (2018). Alma mater, nr 200, 139

Zalewski. W., współpraca Aksamitowski. A. (2020). Pozycja Mława. Wielki leksykon uzbrojenia. Wrzesień 1939, t. 192

Zamysłowski, T. (2018). Odkryliśmy schron. Śląski Rocznik Forteczny, t. IX, 65-73

Zielazek, W. (2001). Historia i wiedza o społeczeństwie. w: S. Jakubowski (red.), Poradnik dydaktyczny dla nauczycieli realizujących podstawę programową w zakresie szkoły podstawowej i gimnazjum z uczniami niewidomymi i słabo widzącymi. Warszawa: Ministerstwo Edukacji Narodowej, 145-154

Żytniewski, S. (1993). Pierwsze śląskie fortyfikacje Punkt oporu „Wzgórze-305”. Zeszyty tarnogórskie, nr 16 Tarnogórskie sesje naukowe t. 5 Fortyfikacje Śląska i pogranicza (część 2), 23-34

Kucharski, S. (2009). Zarys historii polskiej fortyfikacji w latach 1929-1935. Do broni, nr 4, 85-86

http://bytom.pttk.pl/umocnienia.html (dostęp 8.09.2021 r.)

http://fortyfikacja.pl/?a=glowna (dostęp 3.09.2021 r.)

http://fortyfikacja.pl/?a=norma (dostęp 3.09.2021 r.)

http://fortyfikacja.pl/?a=po (dostęp 2.09.2021 r.)

http://www.bibliografia.fortyfikacje.pl/polska/polska.htm (dostęp 3.09.2021 r.)

http://www.fortyfikacja.pl/index.php?a=wesola (dostęp 3.09.2021 r.)

http://www.fortyfikacja.pl/index.php?a=wymyslow (dostęp 3.09.2021 r.)

http://www.profort.org.pl/izby-muzealne/udostepnione/dobieszowice/historia (dostęp 31.08.2021 r.)

http://www.profort.org.pl/izby-muzealne/udostepnione/dobieszowice-schron-wartowniczy-przy-jazie-wodnym/historia (dostęp 1.09.2021 r.)

http://www.profort.org.pl/izby-muzealne/udostepnione/kamien/historia (dostęp 31.08.2021 r.)

http://www.profort.org.pl/izby-muzealne/udostepnione/ruda-slaska-schron-pozorno-bojowy/historia (dostęp 31.08.2021 r.)