Spór pomiędzy Kościołem a państwem o katolicki charakter szkoły polskiej (1926–1939)
Abstract
W świadomości polskiego społeczeństwa mocno utrwaliła się wizja współpracy Kościoła katolickiego z władzami państwowymi w okresie międzywojennym. W pamięci zbiorowej nie zachowały się wspomnienia o ostrych sporach pomiędzy Kościołem a działaczami politycznymi i społecznymi. Do 1926 roku w spory nie angażowali się bezpośrednio urzędnicy państwowi. Zmieniło się to po przewrocie majowym, o czym traktuje poniższy tekst. Podstawę źródłową stanowią wyłącznie dokumenty wytworzone przez państwowe i kościelne urzędy i instytucje, dotyczące obecności wychowania i nauczania religijnego w szkole. Szczególną wartość poznawczą mają państwowe dokumenty i projekty dokumentów prawnych, memoriały episkopatu Polski oraz korespondencja pomiędzy władzami państwowymi (Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Warszawie, kuratoriami i inspektoratami szkolnymi) a Komisją Szkolną Episkopatu Polski i ordynariuszami poszczególnych diecezji. Istotnym elementem dla poznania poglądów przedstawicieli władz państwowych dotyczących miejsca religii w polskim systemie szkolnym są także teksty programowe publikowane przez pedagogów i urzędników oświatowych związanych z obozem rządzącym. Literatura, wyjąwszy propagandowe prace pedagogów komunistycznych, dotycząca omawianych zagadnień, praktycznie nie istnieje. W związku z tym niniejszy tekst jest rozprawą źródłową. Zgodnie z przyjętą w humanistyce zasadą, zastosowano więc w nim metody analizy i syntezy.
Nawet wyrywkowe przeglądnięcie dokumentacji dotyczących relacji państwo–Kościół w sprawach nauczania i wychowania pokazuje zmianę ich charakteru po przewrocie majowym. Nie burząc prawnego porządku przyjętego w Polsce, sprawujący władze i podlegli im urzędnicy przez szereg drobnych zmian starali się podporządkować Kościół państwu, licząc na to, że stanie się on narzędziem do budowy nowego obywatela – człowieka państwowego. Ostrość sporów szczególnie uwidoczniła się w sprawach nauczania i wychowania w trakcie reformy szkolnictwa w 1932 roku i uchwalenia nowej konstytucji w 1935 roku.
Literaturhinweise
Archiwum Akt Nowych w Warszawie (AAN), sygn. PRM A. grup. 5-2 II Konstytucja. Sprawy zmiany Konstytucji.
Archiwum Archidiecezjalne w Gnieźnie (AAG), sygn. APP I 27/2-3 Nauka religii 1934–1936, 1937–1938.
Archiwum Archidiecezjalne w Katowicach (AAKat.), sygn. KBA 78 Episkopat Polski: Materiały Komisji ds. Szkolnych.
Archiwum Archidiecezjalne w Łodzi (AAŁ), sygn. B. 84 Referat Szkolny 1934-1938.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAP), sygn. KA15875 Akta Komisji Szkolnej Episkopatu 1933–1938.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAP), sygn. AK 15623 Praktyki religijne w szkole powszechnej 1920–1938.
Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu (AAP), sygn. NIAK 80 Szkoła 1935–1939.
Archiwum Archidiecezji w Przemyślu (AAPrz.), b. sygn. Nauka religii w szkołach.
Archiwum Kurii Diecezjalnej w Siedlcach (AKDS), AO Lit. S, dz. III, nr 12, t. X Sprawy szkolne 1935–1936.
Archiwum Kurii Diecezjalnej w Siedlcach (AKDS), AO Lit. S, dz. III, nr 34, t. I Sprawy szkolne. Kwestionariusz z 5 XI 1935.
Archiwum Kurii Diecezjalnej w Siedlcach (AKDS), AO Lit. Z, dz. III. nr 24, t. XV Zjazdy Księzy Biskupów 1929.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMKr), sygn. TS XII Rzym i biskupi 1914–1939.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMKr), sygn. TS XIII Konferencje Plenarne Episkopatu Polski.
Archiwum Kurii Metropolitalnej w Krakowie (AKMKr), sygn. TS XIV Komisja Szkolna: prace Komisji.
Bazylewska Ludwika, „Zadania wychowawcze państwa”, Prąd 28/6 (1935). Blüth Rafał Marceli, Wobec postulatu wychowania religijnego, Zrąb 16/4 (1933): 108–113.
Czerwiński Sławomir, „Konstytucja Państwa, a wychowanie publiczne. Przemówienie wygłoszone dnia 28 listopada 1929 we Wilnie”, w O nowy ideał wychowawczy, Sławomir Czerwiński, (Warszawa: Wydawnictwo Kultury i Oświaty, 1934).
Fordaliński Jan, Koedukacja w świetle badań współczesnej psychologii (Poznań: Naczelny Instytut Akcji Katolickiej 1936).
Jędrzejewicz Janusz, „U podstaw idei wychowawczych Marszałka”, Zrąb 13 (1933): 3–5.
Jędrzejewicz Janusz, „Współczesne zagadnienia wychowawcze”, Zrąb 1 (1930): 6–20.
Jędrzejewicz Janusz, „Wychowanie Państwowe”, Zrąb 3 (1930): 311–320. Klepacz Michał, Kierunki organizacyjne oraz ideały wychowawcze we współczesnym szkolnictwie polskim (Katowice: Księgarnia i Drukarnia Katolicka, 1937). Kwiatkowski Franciszek, Wołamy o szkołę katolicką (Kraków: Wydawnictwo „Apostolstwa Modlitwy”, 1937).
Mały Rocznik Statystyczny 1931, red. Edward Szturm de Sztrem (Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1931).
Mały Rocznik Statystyczny 1937, red. Edward Szturm de Sztrem (Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1937).
Mały Rocznik Statystyczny 1939, red. Edward Szturm de Sztrem (Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 1939).
Męczkowska Teodora, „Zagadnienie koedukacji w teorii i praktyce”, Zrąb 4, t. 16 (1933): 46–67.
Podoski Bohdan, „Prace nad konstytucją kwietniową”, Niepodległość 12 (1979): 180–199.
Skwarczyński Adam, „Myśl wychowawcza Piłsudskiego”, Zrąb 13 (1933): 9–14. Sprawozdanie stenograficzne z 60.–61. i 81. posiedzenia Sejmu RP.
Szydelski Stefan, Z ostatnich walk o religijny charakter szkoły polskiej. (Uwagi uzupełniające), Ateneum Kapłańskie 180 (1932).
Śliwiński Walerian, „Wychowanie katolickie a państwowe”, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie 22/12 (1932): 483–485.
Świtalski Kazimierz, Diariusz 1919–1935, oprac. Andrzej Garlicki i Ryszard Świętek (Warszawa: Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”, 1992).
Wyszyński Stefan, „Z ostatnich walk o religijny charakter szkoły polskiej”, Ateneum Kapłańskie 181 (1932): 53–61.
Zjazd Oświatowy. Tezy i skróty referatów (Warszawa: [b.w.], 1926). Żongołłowicz Bronisław, Dzienniki 1930–1936, opr. Dorota Zamojska (Warszawa: Wydawnictwo „Przeglądu Wschodniego” i Studium Europy Wschodniej UW, 2004).
Araszkiewicz Feliks W., Geneza ustaw z roku 1932 o szkolnictwie państwowym i prywatnym, Przegląd Historyczno-Oświatowy 14 (1971): 550–555.
Gertsmann Adam, „O wychowaniu państwowym”, Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy 24/5, (1935).
J. Lb., „Wychowanie religijne i wychowanie państwowe”, Kurier Poranny 59/35 (1935): 4.
„List Episkopatu polskiego w sprawie reformy szkolnictwa [z 18 lutego 1932]”, Wiadomości Archidiecezji Warszawskiej 22/2 (1932): 63–64.
„Okólnik z 31 października 1936 r. w sprawie koedukacji w publicznych szkołach powszechnych”, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie 27/3 (1937): 103–105.
Szymański Antoni, „Rewizja Konstytucji marcowej i postulaty katolickie”, Prąd 18/4 (1930): 233–246.
Roskwitalski Józef, „Wartości wychowania państwowego w religii”, Miesięcznik Diecezji Chełmińskiej 7/12 (1935).
Weryński Henryk, „Dookoła problemu koedukacji. Zainteresowanie zagadnieniem”, Miesięcznik Katechetyczny i Wychowawczy 24/9 (1935): 391–402.
[b.a.], „Katolicki Kraków przeciw koedukacji”, Miesięcznik Pasterski Płocki 30/5 (1935).
[b.a.], „Nauczanie religii w szkole a wychowanie państwowe”, Piński Przegląd Diecezjalny 8/12 (1932): 5.
[b.a.], „Rodzice katoliccy przeciw koedukacji”, Biuletyn Katolickiej Agencji Prasowej 74 (1935).
[b.a.], „Protesty ludności katolickiej przeciw koedukacji”, Miesięcznik Pasterski Płocki 31/7 (1936): 318–319.
[b.a.], „Przed doniosłym rozstrzygnięciem”, Przegląd Pedagogiczny 35/34 (1926). [b.a.], „Szkoła wyznaniowa”, Prąd 28/1 (1935): 3–4.
[b.a.], „Uwagi Episkopatu Polski w przedmiocie zmian konstytucji”, Wiadomości Archidiecezjalne Warszawskie 21/5–6 (1931): 235–238.
[b.a.], „Ustawa o ustroju szkolnictwa w sejmie”, Głos Nauczycielski 16/23–24 (1932).
[b.a.], „Wychowanie religijne i wychowanie państwowe”, Prąd 28/3 (1935).
Ajnenkiel Andrzej, Polskie konstytucje (Warszawa: WSiP, 1982).
Araszkiewicz Feliks W., „Geneza ideałów wychowawczych Drugiej Rzeczypospolitej”, Rozprawy z Dziejów Oświaty 19 (1976): 143–174.
Araszkiewicz Feliks W., Ideały wychowawcze Drugiej Rzeczypospolitej (Warszawa: PWN, 1978), 152–153.
Krasowski Krzysztof, Episkopat katolicki II Rzeczypospolitej (Warszawa–Poznań: Polski Dom Wydawniczy „Ławica”, 1992).
Kukołowicz Teresa, Otręba Iwona, Poglądy na koedukację w szkole polskiej w latach 1920–1939, Rocznik Nauk Społecznych 24/2 (1996): 107–118.
Leszczyński Mariusz, Akcja Katolicka w archidiecezji lwowskiej obrządku łacińskiego (Lublin–Pelplin: Bernardinum, 1996).
Osiński Zbigniew, Janusz Jędrzejewicz o wychowaniu, Annales Universitatis Mariae Curiae-Skłodowska 57 (2002): 249–268.
Samsel Agata, „Koedukacja w II Rzeczypospolitej – teoria i praktyka”, w Funkcja prywatnych szkół średnich w II Rzeczypospolitej, red. Elwira. J. Kryńska, (Białystok: Uniwersytet w Białymstoku, 2004), 101–111.
Copyright (c) 2019 Akademia Ignatianum w Krakowie
Dieses Werk steht unter der Lizenz Creative Commons Namensnennung - Keine Bearbeitungen 4.0 International.
Rocznik przyjmuje do druku wyłącznie materiały, które nie wchodzą w żaden konflikt interesów, żaden konflikt z prawem autorskim itp. Redakcja prowadzi działania przeciw: plagiatom, ghostwriting1, guest/honorary authorship2 itp. Autor pracy zbiorowej, który jest pierwszy na liście, bierze na siebie odpowiedzialność i ma obowiązek przedstawić wkład wszystkich współautorów. Jeśli publikacja powstała dzięki dedykowanym środkom finansowym, należy ujawnić to np. w Podziękowaniu, przypisie itp. Ew. przedruki wymagają jawnego zgłoszenia i okazania odpowiedniego pozwolenia wydawniczego. Autorzy / Recenzenci nierzetelni narażają się na reakcję właściwą stosownym instytucjom.
______
1 Ma to miejsce, gdy osoba mająca istotny wkład jest pominięta na liście Autorów czy w Podziękowaniu.
2 Zachodzi, gdy na liście autorskiej pojawia się osoba mająca znikomy/żaden udział w pracy.
