Podziw i spór

Herbert a rzymski stoicyzm

Abstract

Podstawowym celem artykułu jest dotarcie do specyfiki twórczości Zbigniewa Herberta, poety, który mógł się wykazać formalnym wykształceniem filozoficznym i nie można traktować go jedynie jako pisarza poruszającego kwestie egzystencjalne. Konsekwencją studiów filozoficznych u najwybitniejszych ówczesnych polskich filozofów (Roman Ingarden, Henryk Elzenberg) było podejmowanie istotnych pytań filozoficznych, a nie użytkowanie odpowiedzi, jakie dawali filozofowie w dziejach tej dyscypliny. Jest to ważna cecha twórczości i odróżnia Herberta od tych pisarzy, którzy wpisują się w światopogląd swojej epoki (co jest zjawiskiem najczęstszym). Brak rozróżnienia tych dwóch postaw pisarskich doprowadził do jednostronnych odczytań wiersza Do Marka Aurelego. Przytoczone w artykule interpretacje z ostatnich sześćdziesięciu lat (Kazimierz Wyka, Karl Dedecius, Jacek Brzozowski, Julian Kornhauser, Adam Workowski, Piotr Michałowski, Piotr Urbański) prowadziły do konstatacji, że mamy do czynienia z rodzajem „współczesnego”, to znaczy zmodyfikowanego „stoicyzmu”. Późniejsi badacze (Przemysław Czapliński, Piotr Śliwiński, Andrzej Franaszek) interpretowali utwór (i postawę poety) jako egzystencjalną. Porównanie wiersza z dziełem Marka Aureliusza, a przede wszystkim analiza różnic między starożytnym (konkretnie: stoickim) a współczesnym rozumieniem takich pojęć jak „natura”, „los”, „ja” (tożsamość) czy „cierpienie”, pozwoliły na ukazanie wewnętrznego intelektualno-emocjonalnego napięcia w wierszu Herberta (i innych wierszach poety nawiązujących do stoicyzmu), a przede wszystkim na generalną ideę poezji filozofującej. Sam poeta uważał, że „przypomina [ona] refleksję pierwotną, jak na przykład wczesnych myślicieli jońskich”. Mowa więc nie o filozofowaniu w oparciu o rozbudowany aparat pojęciowy, ale o intuicji filozoficznej i „przeżyciu filozoficznym” – napięciu intelektualno-emocjonalnym, w którym – dzięki poetyckiemu talentowi – rodzi się piękno. Dialog, jakim jest wiersz Do Marka Aurelego, stanowi właśnie zapis takiego poetyckiego poruszenia.