Wiek, płeć i wykształcenie a związek między krytycznym myśleniem a podatnością na wierzenia spiskowe

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2025..5104.21
Słowa kluczowe: teorie spiskowe, krytyczne myślenie, COVID-19, edukacja

Abstrakt

Artykuł analizuje relację między myśleniem krytycznym a podatnością na teorie spiskowe w kontekście czynników demograficznych, takich jak wiek, płeć oraz poziom i typ wykształcenia. Badanie, przeprowadzone na próbie 531 uczestników z wykorzystaniem metody CAWI, wskazuje, że niższy poziom myślenia krytycznego sprzyja większej akceptacji narracji spiskowych, co ma istotne konsekwencje dla edukacji i funkcjonowania współczesnej kultury medialnej. Wyniki pokazują, że zjawisko to jest szczególnie widoczne wśród osób z wykształceniem humanistycznym oraz w określonych grupach wiekowych, co może wynikać z różnic w sposobach przyswajania i interpretowania informacji. Artykuł wpisuje się w interdyscyplinarną debatę na temat roli edukacji i kompetencji medialnych w kształtowaniu odporności na dezinformację, oferując nowe perspektywy dla badań z zakresu kulturoznawstwa, medioznawstwa oraz filozofii kultury. Przedstawione wnioski podkreślają konieczność wdrażania ukierunkowanych strategii edukacyjnych wspierających rozwój myślenia krytycznego, co może mieć kluczowe znaczenie w przeciwdziałaniu wpływowi teorii spiskowych na współczesne społeczeństwa.

Bibliografia

Abrami, P., Bernard, R. M., Borokhovski, E., Waddington, D., Wade, C., & Persson, T. J. (2015). Strategies for teaching students to think critically. Review of Educational Research, 5(2), 275–314. DOI: https://doi.org/10.3102/0034654314551063

Bordeleau, J. & Stockemer, D. (2024). On the relationship between age and conspiracy beliefs. Political Psychology. DOI: https://doi.org/10.1111/pops.13044

Cekule, L. & Cekuls, A. (2022). Understanding the potential of information in decision making. In: Proceedings of 9th SWS International Scientific Conference on Social Sciences - ISCSS 2022. SGEM WORLD SCIENCE (SWS). Scholarly Society. DOI: https://doi.org/10.35603/sws.iscss.2022/s08.090

Czerwonka, M. (2016). Cognitive reflection test in the context of heuristics, religion and gender. Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, sectio H – Oeconomia, 50(3), 19–28. DOI: http://dx.doi.org/10.17951/h.2016.50.3.19

DiYanni, R. & Borst, A. (2020). The craft of college teaching: A practical guide. Princeton University Press. DOI: https://doi.org/10.23943/princeton/9780691183800.003.0011

Douglas, K. M. & Sutton, R. M. (2018). Why conspiracy theories matter: A social psychological analysis. European Review of Social Psychology, 29(1), 256-298.

Fazio, R. H. & Petty, R. E. (2019). Attitudes: Their structure, function, and consequences. Psychology Press.

Frederick, S. (2005). Cognitive reflection and decision making. Journal of Economic Perspectives, 19(4), 25–42. DOI: http://doi.org/10.1257/089533005775196732

Holmes, N., Wieman, C., & Bonn, D. (2015). Teaching critical thinking. Proceedings of the National Academy of Sciences, 112(37), 11199–11204. https://doi.org/10.1073/pnas.1505329112

Imhoff, R. & Bruder, M. (2014). Speaking (un–) truth to power: Conspiracy mentality as a generalised political attitude. European Journal of Personality, 28(1), 25-43.

Kay, A. C., Whitson, J. A., Gaucher, D., & Galinsky, A. D. (2009). Compensatory control: Achieving order through the mind, our institutions, and the heavens. Current Directions in Psychological Science, 18(5), 264–268. DOI: https://doi.org/10.1111/j.1467-8721.2009.01649.x

Moore, B. N. & Parker, R. (2009). Critical thinking. McGraw-Hill Higher Education.

Myers, J. L. & Well, A. D. (2003). Research design and statistical analysis. Lawrence Erlbaum.

Pennycook, G. & Rand, D. G. (2020). Fighting misinformation on social media using crowdsourced judgments of news source quality. Proceedings of the National Academy of Sciences, 117(6), 2775–2783. DOI: https://doi.org/10.1073/pnas.1912444117

Roebianto, A., Savitri, S. I, Aulia, I., Suciyana, A., & Mubarokah, L, (2023). Content validity: Definition and procedure of content validation in psychological research. TPM - Testing 30, 5-18.

Sireci, S. (1998). The Construct of Content Validity. Social Indicators Research. 45, 83-117.

Šrol, J., Ballová Mikušková, E., & Čavojová, V. (2021). When we are worried, what are we thinking? Anxiety, lack of control, and conspiracy beliefs amidst the COVID‐19 pandemic. Applied Cognitive Psychology, 35, 720-729. DOI: https://doi.org/10.1002/acp.3798

Stockemer, D. (2023). Conspiracy theories in the US: Who believes in them?. The Forum, 21(4), 529–550. https://doi.org/10.1515/for-2023-2022

Swami, V., Chamorro-Premuzic, T., & Furnham, A. (2010). Unanswered questions: A preliminary investigation of personality and individual difference predictors of 9/11 conspiracist beliefs. Applied Cognitive Psychology, 24(6), 749–761. DOI: https://doi.org/10.1002/acp.1583

Teovanović, P., Lukić, P., Zupan, Z., Lazić, A., Ninković, M, & Žeželj, I. (2020). Irrational beliefs differentially predict adherence to guidelines and pseudoscientific practices during the COVID‐19 pandemic. Applied Cognitive Psychology, 35, 486–496.DOI: DOI: https://doi.org/10.1002/acp.3770

Toplak, M. E., West, R. F., & Stanovich, K. E. (2014). Assessing miserly information processing: An expansion of the Cognitive Reflection Test. Thinking & Reasoning, 20(2), 147–168. https://doi.org/10.1080/13546783.2013.844729

Vranić, A., Hromatko, I., & Tonković, M. (2022). “I Did My Own Research”: Overconfidence, (Dis)trust in Science, and Endorsement of Conspiracy Theories. Frontiers in Psychology, 13. DOI: https://doi.org/10.3389/fpsyg.2022.931865

Wilson, J.A. (2018). Reducing Pseudoscientific and Paranormal Beliefs in University Students Through a Course in Science and Critical Thinking. Sci & Educ 27, 183–210 . DOI: https://doi.org/10.1007/s11191-018-9956-0

Opublikowane
2025-12-30
Jak cytować
[1]
Kopczyński, T., Studenska, A., Kornaszewska - Polak, M., Klekotko, M. i Olszanecka-Marmola, A. 2025. Wiek, płeć i wykształcenie a związek między krytycznym myśleniem a podatnością na wierzenia spiskowe. Perspektywy Kultury. 51, 4 (grudz. 2025), 323-344. DOI:https://doi.org/10.35765/pk.2025. 5104.21.
Numer
Tom 51 Nr 4 (2025): Jezuickie dziedzictwo kulturowe Krakowa i Małopolski
Dział
Varia

Copyright (c) 2025 Perspektywy Kultury

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:

  1. utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
  2. zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
  3. rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
  4. wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
  5. rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
  6. publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. 

Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.