Przekład na styku kultur
Od translatorskiego pesymizmu do (niesymetrycznego) dialogu międzykulturowego
Abstrakt
Artykuł ukazuje różnorodne podejścia do przekładu jako działania społecznego zachodzącego na granicy porządków językowych i kulturowych. Zestawia ze sobą translatorski pesymizm wywodzący się z relatywizmu językowego oraz zdecydowanie bardziej optymistyczną koncepcję tłumaczenia jako dialogu międzykulturowego, mającą swoje źródło w hermeneutyce. Zwraca też uwagę na liczne asymetrie i kłopoty tkwiące w przekładowym dialogu na styku kultur. Ich ilustracją – przedstawioną w końcowej części artykułu – są zagadnienia związane ze strategiami obrony praw kulturowych w ramach przekładu w kontekstach kolonialnym i postkolonialnym.
Bibliografia
Bal, M. (2012). Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych: krótki przewodnik, przeł. M. Bucholc. Warszawa: Narodowe Centrum Kul-tury.
Balcerzan, E. (1998). Czym jest nieprzekładalność – faktem praktyki translatorskiej czy zmyśleniem teoretyków. W: M. Jurkowski, Przekład artystyczny a współczesne teorie translatologiczne. Katowice: Wy-dawnictwo Naukowe „Śląsk”.
Balcerzan, E. (2008). Słowo wstępne. W: P. Ricoeur, P. Torop, O tłumaczeniu, przeł. T. Swoboda, S. Ulaszek. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Bałuk-Ulewiczowa, T. (2003). Stereotyp a nieprzekładalność bezwzględ-na. W: U. Kropiwiec i in. (red.), Między oryginałem a przekładem, t. 8. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Bałuk-Ulewiczowa, T. (2000). Beyond cognizance. Fields of absolute un-translatability. W: W. Kubiński i in. (red.), Przekładając nieprzekładal-ne. Gdańsk: Wydawnictwo UG.
Bassnet, S. (2016). Przekład i postkolonializm, przeł. J. Czernik. Przekła-daniec, nr 33.
Benjamin, W. (2011). Zadanie tłumacza, przeł. A. Lipszyc. Literatura na Świecie, nr 5/6, 27–41.
Berman, A. (2004). Translation and the trials of the foreign. W: L. Venuti, The Translation Studies Reader. London, New York: Routledge.
Bhabha, H. (2010). Miejsca kultury, przeł. T. Dobrogoszcz. Kraków: Wy-dawnictwo UJ.
Bokszański, Z., Piotrowski A. i Ziółkowski M. (1977). Socjologia języka. Warszawa: Wiedza Powszechna.
Bourdieu, P. i Passeron J.-C. (1990). Reprodukcja: elementy teorii systemu nauczania, przeł. E. Neyman. Warszawa: PWN.
Byram, M. (2009). Intercultural Competence in Foreign Languages. W: D.K. Deardorff, The SAGE Handbook of Intercultural Competence. Thousand Oaks: SAGE.
Casanova, P. (1999). La République mondiale de lettres. Paris: Seuil.
Cheyfitz, E. (1991). The Poetics of Imperialism. Translation and Coloniza-tion from The Tempest to Tarzan. New York: Oxford University Press.
Cronin, M. (1996). Translating Ireland. Translation, Languages, Culture. Cork: Cork University Press.
Cronin, M. (2002). The empire talks back. Orality, heteronomy and the cultural turn in interpreting studies. W: M. Tymoczko i E. Gentzler (red.), Translation and power. Amherst: University of Massachusetts Press.
Cronin, M. (2003). Translation and Globalization. London, New York: Routledge.
Cultural Rights, Fribourg Declaration (2007). Pozyskano z: https://www.unifr.ch/ethique/en/research/publications/fribourg-declaration.html (dostęp: 12.03.2023).
Cyceron i in. (2006). O poprawnym przekładaniu. Teksty łacińskie i przekłady polskie, przeł. W. Seńko i in. Kęty: Wydawnictwo Marek Derewiecki.
Escarpit, R. (1980). Literatura a społeczeństwo, przeł. J. Lalewicz. W: A. Mencwel, W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagra-nicznych. Warszawa: PIW.
Flynn, P. (2010). Ethnographic Approaches. W: Y. Gambier i L. van Doorslaer (red.), Handbook of Translation Studies, t. 1. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.
Giddens, A. (2003). Stanowienie społeczeństwa. Zarys teorii strukturacji, przeł. S. Amsterdamski. Poznań: Zysk i S-ka.
Habermas, J. (1999). Racjonalność działania a racjonalność społeczna, przeł. A. Kaniowski, M. Siemek. Warszawa: PWN.
Heilbron, J. (1999). Towards Sociology of Translation. Book Translation as a Cultural Worlds-System. European Journal of Social Theory, nr 2(4).
Hejwowski, K. (2007). Kognitywno-komunikacyjna teoria przekładu. War-szawa: PWN.
Hermans, T. (2009). Przekład, zadrażnienie i rezonans, przeł. M. Heydel. W: M. Heydel i P. Bukowski. Współczesne teorie przekładu. Antologia. Kraków: Znak.
Hermans, T. (2015). Narada języków, przeł. A. Dauksza, M. Heydel i in. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Heydel, M. (2009). Zwrot kulturowy w badaniach nad przekładem. Teksty Drugie, nr 6, 21-33.
Jarniewicz, J. (2002). Tłumacz jako twórca kanonu. W: R. Lewicki (red.), Przekład-język-kultura. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Katan, D. (2004). Translating Cultures. An Introduction for Translators, Interpreters and Mediators. Manchester, Northampton: St Jerome.
Kołakowski, L. (1957). Praca o teorii tłumaczenia. Studia Filozoficzne, nr 2, 217–218.
Korporowicz, L. (2015). Komunikacja międzykulturowa w perspektywie praw kulturowych. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis Studia Sociologica, 189, VII, vol. 2, 18–34.
Kozielecki, J. (2002). Transgresja i kultura. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie „Żak”.
Legeżyńska, A. (1985). Tłumacz, czyli „drugi autor”. W: E. Balcerzan i S. Wysłouch (red.), Miejsca wspólne. Szkice o komunikacji literackiej i artystycznej. Warszawa: PWN.
Lem, S. (2002). Solaris, przeł. J. Kilmartin, S. Cox. London. New York, San Diego: Harvest Books.
Majdzik, K. i Słapek, D. (2015). Narzędzia analizy przekładu. Toruń: Wy-dawnictwo A. Marszałek.
Malinowski, B. (2004). Kubański kontrapunkt: tytoń i cukier, przeł. B. Chlebowicz. W: B. Malinowski, Ekonomia meksykańskiego systemu targowego, Dzieła, t. 13. Warszawa: PWN.
Malinowski, B. (1987 [1935]). Ogrody koralowe i ich magia, przeł. B. Leś, red. naukowa A. Paluch, Dzieła, t. 5. Warszawa: PWN.
Markowski, M.P. (2007). Postkolonializm. W: A. Burzyńska i M.P. Markowski, Teorie literatury XX wieku. Kraków: Znak.
Marody, M. (1987). Technologie intelektu. Językowe determinanty wie-dzy potocznej i ludzkiego działania. Warszawa: PWN.
Muszyński, Z. (1991). Język, znaczenie, rozumienie i relatywizm. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Nida, E. (1964). Towards a science of translating. Leiden: Brill.
Nida, E. (1979). Translating Means Communicating: A Sociolinguistic Theory of Translation. The Bible Translator, nr 1(30), 101–108.
Niranjana, T. (1992). Siting Translation. History, Post-structuralism, and the Colonial Context. Berkeley: University of California Press.
Ortega y Gasset, J. (2000). The Misery and the Splendour of Translation. W: L. Venuti (red.), The Translation Studies Reader. London: Routledge.
Osenna, E. (1977). Deux étés. Fayard: Paris.
Pas, J.M. (2010). The Politics of Relay Translation and Language Hierar-chies. The Case of Stanisław Lem’s Solaris. W: M. Albakry (red.), Translation and the Intersection of Texts, Contexts and Politics. Ba-singstoke: Palgrave, 157–179.
Pinker, S. (1994). The Language Instinct. London: Penguin Group.
Pratt, M.L. (2011). Imperialne spojrzenie. Pisarstwo podróżniczce a transkulturacja, przeł. E. Nowakowska. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Rafael, V.L. (1993). Contracting Colonialism: Translation and Christian Conversion in Tagalog Society Under Early Spanish Rule. Durham: Duke University Press.
Rafael, V.L. (2005). The Promise of the Foreign: Nationalism and the Technics of Translation in the Spanish Philippines. Durham: Duke University Press.
Rakoczy, M. (2012). Słowo – działanie – kontekst. O etnograficznej kon-cepcji języka Bronisława Malinowskiego. Warszawa: Wydawnictwo UW.
Rao, S. (2006). From a postcolonial to a non-colonial theory of translation. W: N. Sakai i J. Solomon (red.), Translation, Biopolitics, ‘Colonial Dif-ference’. Hong Kong: Hong Kong University Press.
Robinson, D. (2011). Translation and Empire. Postcolonial Theories Ex-plained. London, New York: Routledge.
Said, E. (1991). Orientalizm, przeł. W. Kalinowski. Warszawa: PIW.
Samovar, L. i Porter, R. (1994). Intercultural Communication. Belmont: Wadsworth.
Sapir, E. (1988). Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, przeł. B. Stanosz, R. Zimand. Warszawa: PIW.
Schütz, A. (1984). Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, przeł. D. Lachowska. W: E. Mokrzycki (red.), Kryzys i schizma. Anty-scjentystyczne tendencje w socjologii, t. 1. Warszawa: PIW.
Schütz, A. (2008). Obcy: esej z zakresu psychologii społecznej. W: A. Schütz, O wielości światów. Szkice z socjologii fenomenologicznej, przeł. B. Jabłońska, red. nauk. A. Manterys. Kraków: Nomos.
Skibińska, E. (2008). Kuchnia tłumacza. Studia o polsko-francuskich rela-cjach przekładowych. Kraków: Universitas.
Sławek, T. (2013). Kanibalizm. Filozoficzne dylematy tłumaczenia. W: P. de Bończa Bukowski i M. Heydel (red.), Polska myśl przekładoznaw-cza. Kraków: Wydawnictwo UJ.
Snell-Hornby, M. (1988). Translation Studies. An Integrated Approach. Amsterdam, Philadelphia: John Benjamins.
Spivak, G.Ch. (2009). Polityka przekładu, przeł. D. Kołodziejczyk. W: P. Bukowski i M. Heydel (red.), Współczesne teorie przekładu. An-tologia. Kraków: Znak.
Sztompka, P. (2019). O pojęciu kultury raz jeszcze. Studia Socjologiczne, nr 1(232), 7–23.
Tabakowska, E. (2002). Bariery kulturowe są zbudowane z gramatyki. W: R. Lewicki (red.), Przekład – język – kultura. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Toury, G. (1980). In Search of a Theory of Translation. Tel Aviv: Tel Aviv University Press.
Toury, G. (1995). Constituting a Method of Descriptive Studies. W: G. Toury (red.), Descriptive Translation Studies and Beyond. Amster-dam, Philadelphia: John Benjamins, 70–86.
Tryuk, M. (2012). „Ty nic nie mów, ja będę tłumaczył”: o etyce w tłumaczeniu ustnym. Warszawa: Wydawnictwa UW.
Venuti, L. (1992). Rethinking Translation: Discourse, Subjectivity, Ideolo-gy. New York, London: Routledge.
Venuti, L. (2009). Przekład, wspólnota, utopia, przeł. M. Heydel. W: P. Bukowski i M. Heydel (red.), Współczesne teorie przekładu. Antologia. Kraków: Znak.
Whorf, B.L. (2002). Związek między nawykami myślenia i zachowaniem a językiem. W: B.L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, przeł. T. Hołówka. Warszawa: Wydawnictwo KR.
Wierzbicka, A. (1988). Sapir a współczesne językoznawstwo. W: E. Sapir, Kultura, język, osobowość. Wybrane eseje, przeł. B. Stanosz i R. Zimand. Warszawa: PIW.
Wierzbicka, A. (2013). Słowa klucze. Różne języki – różne kultury, przeł. I. Duraj-Nowosielska. Warszawa: Wydawnictwo UW.
Wille, L. (2002). Uniwersalistyczne implikacje teorii przekładu. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Wojtasiewicz, O. (1957). Wstęp do teorii tłumaczenia. Wrocław, War-szawa: Wydawnictwo im. Ossolińskich.
Wursig, C. (2017). Interpreters in History: A Reflection on the Question of Loyalty. W: C. Valero-Garcés i R. Tipton (red.), Ideology, Ethics and Policy Development in Public Service Interpreting and Translation. Bri-stol: Multilingual Matters.
Copyright (c) 2023 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
