Feniks i delphinus salvator. Historia zapomnianych wyobrażeń ikonografii wczesnochrześcijańskiej
Słowa kluczowe:
historia Kościoła starożytnego, dzieje sztuki, feniks, delphinus salvator, Christus Delphinus Salvator
Abstrakt
W sztuce III i IV wieku dochodziło do transformacji i dostosowania niektórych przedstawień ikonografii antycznej do nowych potrzeb i zadań, jakie stawiała przed nimi sztuka chrześcijańska. Przykłady można mnożyć, zaczynając od tych bardziej znanych i do dziś rozpoznawalnych, jak chociażby przedstawienie Hermesa Kriophorosa, które ewoluuje do figury Chrystusa Dobrego Pasterza, czy śpiącego Endymiona, które wejdzie w skład tzw. cyklu Jonasza. Zjawisko akomodacji wzorców antycznych dla potrzeb ikonografii chrześcijańskiej było wówczas działaniem popularnym i dość powszechnym, ale jedynie część z powstałych w tym czasie przedstawień przetrwała do dzisiaj. Właśnie takim zapomnianym wyobrażeniom poświęcono poniższe rozważanie, gdyż na przykładzie przedstawień feniksa i delfina ocalającego prześledzono czynniki, które wpływały na częściowy – feniks, lub całkowity – delphinus salvator, proces zanikania niektórych obrazów sztuki wczesnochrześcijańskiej, bazujących na wzorcach antycznych.
Bibliografia
Ambrose. (4th century/1961). Hexameron (J.J. Savage, Trans.). In The Fathers of the Church. St. Ambrose: Hexameron, Paradise, and Cain and Abel. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.
Becatti, G. (1961). Scavi di Ostia (Vol. 4). Rome: Istituto poligrafico dello Stato.
Bisconti, F. (1979). Aspetti e significati del simbolo della fenice nella lettera¬tura e nell`arte del Cristianesimo primitive. Vetera Christianorum, 16.
Bisconti, F. (1988). Un fenomeno di continuità iconografica: Orfeo citaredo, Davide salmista, Cristo pastore, Adamo e gli animali. In XVI Incontro di studiosi dell`antichità cristiana. Cristianesimo e giudaismo: eredità e con¬fronti. Rome: Ist. Patristico Augustinianum.
Bisconti, F. (2016). Prolegomeni: L’arte di un secolo, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22-28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Studi di antichità Cristiana LXVI, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Castiglia. Città del Vaticano: Libre¬ria Editrice Vaticana.
Buchheit, V. (1974). Tertulian und die Anfänge der christlichen Kunst. Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 69.
Burckhardt, J. (1992). Czasy Konstantyna Wielkiego. Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Cander, E. (1998). Sceny morskie na zabytkach wczesnochrześcijańskich z IV wieku. In E. Jastrzębowska (Ed.), Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Clement, I. (1973). Epistle to the Corinthians (J.B. Lightfoot, Trans.). In J.B. Lightfoot (Ed.), The Apostolic Fathers. New York: Harvard University Press (Original work published ca. 96).
David, M. (2007). Ktisis, Kosmesis kai Ananeosis. Restaurazione e rinascita nei mosaici dell’Africa bizantina. In A. Augenti & C. Bertelli, Rawenna tra Oriente e Occidente: storia e archeologia. Ravenna: Longo Editore Ravenna.
Deichmann, F.W. (Ed.). (1967). Repertorium der Christlich-Antiken Sar¬kophage. Rom und Ostia (Vol. 1). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Dessau, H. (Ed.). (1887). Corpus Inscriptionum Latinarum. Inscriptiones Latii veteris Latinae, vol. XIV. Berlin: Berolini.
Dölger, F.J. (1928). Das Fischsymbol in freűchristliche Zeit. Münster: Peter W. Metzler Verlag.
Drączkowski, F. (1988). Chrześcijanie wobec kultury i cywilizacji grecko-rzymskiej. Stanowisko Klemensa Aleksandryjskiego. In J. Śrutwa (Ed.), Chrześcijanie a życie publiczne w Cesarstwie Rzymskim III-IV wieku (pp. 33–62). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Eusebius Caesarea. (1994). Historia kościelna. In Pisma Ojców Kościoła 3 (A. Lisiecki, Trans.). Poznań: Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersy¬tecka. (Original work written in the 4th century)
Eusebius Caesarea. (2012). Preparazione evangelica, Vols. I–III. Città Nuova (Original work written in the 4th century).
Ferrua, A. (1941). I Simboli pagani nelle catacomb cristiane, Roma, 19.
Ferrua, A. (1954–55). Tre note d’iconografia paleocristiana. La fenice sul rogo. In G. Belvederi (Ed.), Miscellanea. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Filarska, B. (1986). Początki sztuki chrześcijańskiej. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL.
Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej. Warsaw: PAX.
Foucher, L. (1960). Inventaire des mosaïques – Sousse: Institut national d‘ar¬chéologie et arts.
Grabar, A. (1999). Le vie della creazione nell’iconografia cristiana Antichità e Medioevo. Milan: RCS Rizzoli Libri.
Iwaszkiewicz, B. (1974). La frise de l’abside de la première Cathédrale de Faras. Orientalia Christiana Periodica, 40(II): Pontificium Institutum Ori¬entalium Studiorum.
Kaliszewski, G. (2001). Niezapomniany mit. Nowy Filomata, 2.
Kałużny, J.C. (2004). Kształtowanie się przedstawień chrystologicznych jako świadectwo ideowych przemian w Kościele III i IV wieku. Studia Lauren¬tiana, 4, suppl. 2 (pp. 1–248).
Kałużny, J.C. (2006). Antyczne korzenie ikonografii chrześcijańskiej na przykładzie wizerunku „Delphinus salvator”. In J. Urban (Ed.), Stro¬mata historica in honorem Romani Mariae Zawadzki (pp. 55–68). Krakow: Wydawnictwo Naukowe PAT.
Kleinbauer, E.W. (1972). The iconography and the Date of the Mosaics of the Rotunda of Hagios Georgios, Thessaloniki, Viator, 3: University of Cali¬fornia Press.
Kobielus, S. (2000). Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kobielus, S. (2002). Bestiarium chrześcijańskie. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kollwitz, J. (1957). Christusbild. In T. Klauser, Reallexikon für Antike und Christentum, band III, hersg. kol. 1–24. Stuttgart: Anton Hiersemann Verlag.
Ladner, G.B. (2000). Handbuch der frühchristlichen Symbolik. Gott Kosmos Mensch. Wiesbaden: VMA-Verlag Wiesbaden.
Miziołek, J. (1991). Sol Verus. Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pier¬wszego tysiąclecia. Wrocław: Ossolineum.
Nestori, A. (1975). Repertorio topografico delle pitture delle catacombe romane. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
New International Version Bible. (1973).
Ostrowski, J.A. (1986). Fragmenty wczesnochrześcijańskich sarkofagów w kolekcjach krakowskich. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, 33(4).
Prigent, P. (1997). L’arte dei primi cristiani. L’eredità culturale e la nuova fede. Rome: Arkeios.
Quaquarelli, A. (1994). Catechesi patristica e iconografia fra III e IV secolo, Vetera Christianorum, 31.
Rahner, H. (1966). Griechische Mythen in christlicher Deutung. Darmstadt: Rhein-Verlag.
Schiller, G. (1966). Ikonographie der christlichen Kunst.
Schumacher, W.N. (1977). Hirt und „Guter Hirt”, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 34.
Simon, M. (1979). Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I–IV w. Warsaw: PIW.
Ulbert, T. (Ed.). (1998). Repertorium der Christlich-Antiken Sarkophage. Italien mit einem Nachtrag Rom und Ostia, Dalmatien, Museen der Welt (Vol. II). Mainz: Verlag Philipp von Zabern.
Utro, U. (2016). Radici e sviluppi della producione dei sarcophagi constantiniani, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22–28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Vol. 66 Studi di antichità Cristiana, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Cas¬tiglia, Città del Vaticano 2016. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Warsiński, P. (1991–1992). Locus amoenus Christi et Phoenicis. Ze studiów nad wizerunkiem feniksa w literaturze średniowiecznej. Vox Patrum, 11–12(20–23).
Wronikowska, B. (1978). Poglądy Ojców Kościoła na sztukę w ciągu pier¬wszych dwóch stuleci istnienia Kościoła, Roczniki Humanistyczne, 26(4).
Wójtowicz, H. (1984). Feniks w literaturze wczesnochrześcijańskiej. Vox Patrum, 6–7.
Zanker, P. (2000). Il mondo delle immagini e la comunicazione. In A. Giardina, Storia di Roma all’antichità a oggi. Roma antica. Roma–Bari: Laterza.
Becatti, G. (1961). Scavi di Ostia (Vol. 4). Rome: Istituto poligrafico dello Stato.
Bisconti, F. (1979). Aspetti e significati del simbolo della fenice nella lettera¬tura e nell`arte del Cristianesimo primitive. Vetera Christianorum, 16.
Bisconti, F. (1988). Un fenomeno di continuità iconografica: Orfeo citaredo, Davide salmista, Cristo pastore, Adamo e gli animali. In XVI Incontro di studiosi dell`antichità cristiana. Cristianesimo e giudaismo: eredità e con¬fronti. Rome: Ist. Patristico Augustinianum.
Bisconti, F. (2016). Prolegomeni: L’arte di un secolo, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22-28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Studi di antichità Cristiana LXVI, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Castiglia. Città del Vaticano: Libre¬ria Editrice Vaticana.
Buchheit, V. (1974). Tertulian und die Anfänge der christlichen Kunst. Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 69.
Burckhardt, J. (1992). Czasy Konstantyna Wielkiego. Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Cander, E. (1998). Sceny morskie na zabytkach wczesnochrześcijańskich z IV wieku. In E. Jastrzębowska (Ed.), Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Clement, I. (1973). Epistle to the Corinthians (J.B. Lightfoot, Trans.). In J.B. Lightfoot (Ed.), The Apostolic Fathers. New York: Harvard University Press (Original work published ca. 96).
David, M. (2007). Ktisis, Kosmesis kai Ananeosis. Restaurazione e rinascita nei mosaici dell’Africa bizantina. In A. Augenti & C. Bertelli, Rawenna tra Oriente e Occidente: storia e archeologia. Ravenna: Longo Editore Ravenna.
Deichmann, F.W. (Ed.). (1967). Repertorium der Christlich-Antiken Sar¬kophage. Rom und Ostia (Vol. 1). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Dessau, H. (Ed.). (1887). Corpus Inscriptionum Latinarum. Inscriptiones Latii veteris Latinae, vol. XIV. Berlin: Berolini.
Dölger, F.J. (1928). Das Fischsymbol in freűchristliche Zeit. Münster: Peter W. Metzler Verlag.
Drączkowski, F. (1988). Chrześcijanie wobec kultury i cywilizacji grecko-rzymskiej. Stanowisko Klemensa Aleksandryjskiego. In J. Śrutwa (Ed.), Chrześcijanie a życie publiczne w Cesarstwie Rzymskim III-IV wieku (pp. 33–62). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Eusebius Caesarea. (1994). Historia kościelna. In Pisma Ojców Kościoła 3 (A. Lisiecki, Trans.). Poznań: Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersy¬tecka. (Original work written in the 4th century)
Eusebius Caesarea. (2012). Preparazione evangelica, Vols. I–III. Città Nuova (Original work written in the 4th century).
Ferrua, A. (1941). I Simboli pagani nelle catacomb cristiane, Roma, 19.
Ferrua, A. (1954–55). Tre note d’iconografia paleocristiana. La fenice sul rogo. In G. Belvederi (Ed.), Miscellanea. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Filarska, B. (1986). Początki sztuki chrześcijańskiej. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL.
Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej. Warsaw: PAX.
Foucher, L. (1960). Inventaire des mosaïques – Sousse: Institut national d‘ar¬chéologie et arts.
Grabar, A. (1999). Le vie della creazione nell’iconografia cristiana Antichità e Medioevo. Milan: RCS Rizzoli Libri.
Iwaszkiewicz, B. (1974). La frise de l’abside de la première Cathédrale de Faras. Orientalia Christiana Periodica, 40(II): Pontificium Institutum Ori¬entalium Studiorum.
Kaliszewski, G. (2001). Niezapomniany mit. Nowy Filomata, 2.
Kałużny, J.C. (2004). Kształtowanie się przedstawień chrystologicznych jako świadectwo ideowych przemian w Kościele III i IV wieku. Studia Lauren¬tiana, 4, suppl. 2 (pp. 1–248).
Kałużny, J.C. (2006). Antyczne korzenie ikonografii chrześcijańskiej na przykładzie wizerunku „Delphinus salvator”. In J. Urban (Ed.), Stro¬mata historica in honorem Romani Mariae Zawadzki (pp. 55–68). Krakow: Wydawnictwo Naukowe PAT.
Kleinbauer, E.W. (1972). The iconography and the Date of the Mosaics of the Rotunda of Hagios Georgios, Thessaloniki, Viator, 3: University of Cali¬fornia Press.
Kobielus, S. (2000). Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kobielus, S. (2002). Bestiarium chrześcijańskie. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kollwitz, J. (1957). Christusbild. In T. Klauser, Reallexikon für Antike und Christentum, band III, hersg. kol. 1–24. Stuttgart: Anton Hiersemann Verlag.
Ladner, G.B. (2000). Handbuch der frühchristlichen Symbolik. Gott Kosmos Mensch. Wiesbaden: VMA-Verlag Wiesbaden.
Miziołek, J. (1991). Sol Verus. Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pier¬wszego tysiąclecia. Wrocław: Ossolineum.
Nestori, A. (1975). Repertorio topografico delle pitture delle catacombe romane. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
New International Version Bible. (1973).
Ostrowski, J.A. (1986). Fragmenty wczesnochrześcijańskich sarkofagów w kolekcjach krakowskich. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, 33(4).
Prigent, P. (1997). L’arte dei primi cristiani. L’eredità culturale e la nuova fede. Rome: Arkeios.
Quaquarelli, A. (1994). Catechesi patristica e iconografia fra III e IV secolo, Vetera Christianorum, 31.
Rahner, H. (1966). Griechische Mythen in christlicher Deutung. Darmstadt: Rhein-Verlag.
Schiller, G. (1966). Ikonographie der christlichen Kunst.
Schumacher, W.N. (1977). Hirt und „Guter Hirt”, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 34.
Simon, M. (1979). Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I–IV w. Warsaw: PIW.
Ulbert, T. (Ed.). (1998). Repertorium der Christlich-Antiken Sarkophage. Italien mit einem Nachtrag Rom und Ostia, Dalmatien, Museen der Welt (Vol. II). Mainz: Verlag Philipp von Zabern.
Utro, U. (2016). Radici e sviluppi della producione dei sarcophagi constantiniani, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22–28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Vol. 66 Studi di antichità Cristiana, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Cas¬tiglia, Città del Vaticano 2016. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Warsiński, P. (1991–1992). Locus amoenus Christi et Phoenicis. Ze studiów nad wizerunkiem feniksa w literaturze średniowiecznej. Vox Patrum, 11–12(20–23).
Wronikowska, B. (1978). Poglądy Ojców Kościoła na sztukę w ciągu pier¬wszych dwóch stuleci istnienia Kościoła, Roczniki Humanistyczne, 26(4).
Wójtowicz, H. (1984). Feniks w literaturze wczesnochrześcijańskiej. Vox Patrum, 6–7.
Zanker, P. (2000). Il mondo delle immagini e la comunicazione. In A. Giardina, Storia di Roma all’antichità a oggi. Roma antica. Roma–Bari: Laterza.
Opublikowane
2020-12-20
Jak cytować
[1]
Kałużny, J.C. 2020. Feniks i delphinus salvator. Historia zapomnianych wyobrażeń ikonografii wczesnochrześcijańskiej. Perspektywy Kultury. 30, 3 (grudz. 2020), 9-26. DOI:https://doi.org/10.35765/pk.2020.3003.03.
Dział
Morze Śródziemne - centrum świata czy peryferie?
Copyright (c) 2020 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
