Feniks i delphinus salvator. Historia zapomnianych wyobrażeń ikonografii wczesnochrześcijańskiej

Słowa kluczowe: historia Kościoła starożytnego, dzieje sztuki, feniks, delphinus salvator, Christus Delphinus Salvator

Abstrakt

W sztuce III i IV wieku dochodziło do transformacji i dostosowania niektó­rych przedstawień ikonografii antycznej do nowych potrzeb i zadań, jakie sta­wiała przed nimi sztuka chrześcijańska. Przykłady można mnożyć, zaczy­nając od tych bardziej znanych i do dziś rozpoznawalnych, jak chociażby przedstawienie Hermesa Kriophorosa, które ewoluuje do figury Chrystusa Dobrego Pasterza, czy śpiącego Endymiona, które wejdzie w skład tzw. cyklu Jonasza. Zjawisko akomodacji wzorców antycznych dla potrzeb ikonografii chrześcijańskiej było wówczas działaniem popularnym i dość powszech­nym, ale jedynie część z powstałych w tym czasie przedstawień przetrwała do dzisiaj. Właśnie takim zapomnianym wyobrażeniom poświęcono poniższe rozważanie, gdyż na przykładzie przedstawień feniksa i delfina ocalającego prześledzono czynniki, które wpływały na częściowy – feniks, lub całkowity – delphinus salvator, proces zanikania niektórych obrazów sztuki wczesno­chrześcijańskiej, bazujących na wzorcach antycznych.

Biogram autora

Józef Cezary Kałużny, The Pontifical University of John Paul II in Krakow

Dr. hab. of the humanities in history, Assistant Professor at the Institute of History of the Department of Ancient and Medieval History at the Pontifical University of John Paul II, graduate of the Pontifical University of John Paul II and the Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana in Rome, member of the Historical Committee of the Polish Academy of Sciences and the Polish Theological Society in Kra­kow. He is the creator and editor-in-chief of the series Christian antiquity: Collected materials [ Starożytność chrześcijańska. Materiały zebrane]. His research concentrates on early Christian culture and issues related to the material and spiritual heritage of the ancient Church.

Bibliografia

Ambrose. (4th century/1961). Hexameron (J.J. Savage, Trans.). In The Fathers of the Church. St. Ambrose: Hexameron, Paradise, and Cain and Abel. Washington, D.C.: Catholic University of America Press.
Becatti, G. (1961). Scavi di Ostia (Vol. 4). Rome: Istituto poligrafico dello Stato.
Bisconti, F. (1979). Aspetti e significati del simbolo della fenice nella lettera¬tura e nell`arte del Cristianesimo primitive. Vetera Christianorum, 16.
Bisconti, F. (1988). Un fenomeno di continuità iconografica: Orfeo citaredo, Davide salmista, Cristo pastore, Adamo e gli animali. In XVI Incontro di studiosi dell`antichità cristiana. Cristianesimo e giudaismo: eredità e con¬fronti. Rome: Ist. Patristico Augustinianum.
Bisconti, F. (2016). Prolegomeni: L’arte di un secolo, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22-28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Studi di antichità Cristiana LXVI, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Castiglia. Città del Vaticano: Libre¬ria Editrice Vaticana.
Buchheit, V. (1974). Tertulian und die Anfänge der christlichen Kunst. Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 69.
Burckhardt, J. (1992). Czasy Konstantyna Wielkiego. Warsaw: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Cander, E. (1998). Sceny morskie na zabytkach wczesnochrześcijańskich z IV wieku. In E. Jastrzębowska (Ed.), Studia z początków ikonografii chrześcijańskiej. Warsaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Clement, I. (1973). Epistle to the Corinthians (J.B. Lightfoot, Trans.). In J.B. Lightfoot (Ed.), The Apostolic Fathers. New York: Harvard University Press (Original work published ca. 96).
David, M. (2007). Ktisis, Kosmesis kai Ananeosis. Restaurazione e rinascita nei mosaici dell’Africa bizantina. In A. Augenti & C. Bertelli, Rawenna tra Oriente e Occidente: storia e archeologia. Ravenna: Longo Editore Ravenna.
Deichmann, F.W. (Ed.). (1967). Repertorium der Christlich-Antiken Sar¬kophage. Rom und Ostia (Vol. 1). Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Dessau, H. (Ed.). (1887). Corpus Inscriptionum Latinarum. Inscriptiones Latii veteris Latinae, vol. XIV. Berlin: Berolini.
Dölger, F.J. (1928). Das Fischsymbol in freűchristliche Zeit. Münster: Peter W. Metzler Verlag.
Drączkowski, F. (1988). Chrześcijanie wobec kultury i cywilizacji grecko-rzymskiej. Stanowisko Klemensa Aleksandryjskiego. In J. Śrutwa (Ed.), Chrześcijanie a życie publiczne w Cesarstwie Rzymskim III-IV wieku (pp. 33–62). Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Eusebius Caesarea. (1994). Historia kościelna. In Pisma Ojców Kościoła 3 (A. Lisiecki, Trans.). Poznań: Fiszer i Majewski Księgarnia Uniwersy¬tecka. (Original work written in the 4th century)
Eusebius Caesarea. (2012). Preparazione evangelica, Vols. I–III. Città Nuova (Original work written in the 4th century).
Ferrua, A. (1941). I Simboli pagani nelle catacomb cristiane, Roma, 19.
Ferrua, A. (1954–55). Tre note d’iconografia paleocristiana. La fenice sul rogo. In G. Belvederi (Ed.), Miscellanea. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Filarska, B. (1986). Początki sztuki chrześcijańskiej. Lublin: Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego KUL.
Forstner, D. (1990). Świat symboliki chrześcijańskiej. Warsaw: PAX.
Foucher, L. (1960). Inventaire des mosaïques – Sousse: Institut national d‘ar¬chéologie et arts.
Grabar, A. (1999). Le vie della creazione nell’iconografia cristiana Antichità e Medioevo. Milan: RCS Rizzoli Libri.
Iwaszkiewicz, B. (1974). La frise de l’abside de la première Cathédrale de Faras. Orientalia Christiana Periodica, 40(II): Pontificium Institutum Ori¬entalium Studiorum.
Kaliszewski, G. (2001). Niezapomniany mit. Nowy Filomata, 2.
Kałużny, J.C. (2004). Kształtowanie się przedstawień chrystologicznych jako świadectwo ideowych przemian w Kościele III i IV wieku. Studia Lauren¬tiana, 4, suppl. 2 (pp. 1–248).
Kałużny, J.C. (2006). Antyczne korzenie ikonografii chrześcijańskiej na przykładzie wizerunku „Delphinus salvator”. In J. Urban (Ed.), Stro¬mata historica in honorem Romani Mariae Zawadzki (pp. 55–68). Krakow: Wydawnictwo Naukowe PAT.
Kleinbauer, E.W. (1972). The iconography and the Date of the Mosaics of the Rotunda of Hagios Georgios, Thessaloniki, Viator, 3: University of Cali¬fornia Press.
Kobielus, S. (2000). Krzyż Chrystusa. Od znaku i figury do symbolu i metafory. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kobielus, S. (2002). Bestiarium chrześcijańskie. Warsaw: Instytut Wydawniczy PAX.
Kollwitz, J. (1957). Christusbild. In T. Klauser, Reallexikon für Antike und Christentum, band III, hersg. kol. 1–24. Stuttgart: Anton Hiersemann Verlag.
Ladner, G.B. (2000). Handbuch der frühchristlichen Symbolik. Gott Kosmos Mensch. Wiesbaden: VMA-Verlag Wiesbaden.
Miziołek, J. (1991). Sol Verus. Studia nad ikonografią Chrystusa w sztuce pier¬wszego tysiąclecia. Wrocław: Ossolineum.
Nestori, A. (1975). Repertorio topografico delle pitture delle catacombe romane. Vatican City: Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
New International Version Bible. (1973).
Ostrowski, J.A. (1986). Fragmenty wczesnochrześcijańskich sarkofagów w kolekcjach krakowskich. Roczniki Teologiczno-Kanoniczne, 33(4).
Prigent, P. (1997). L’arte dei primi cristiani. L’eredità culturale e la nuova fede. Rome: Arkeios.
Quaquarelli, A. (1994). Catechesi patristica e iconografia fra III e IV secolo, Vetera Christianorum, 31.
Rahner, H. (1966). Griechische Mythen in christlicher Deutung. Darmstadt: Rhein-Verlag.
Schiller, G. (1966). Ikonographie der christlichen Kunst.
Schumacher, W.N. (1977). Hirt und „Guter Hirt”, Römische Quartalschrift für christliche Altertumskunde und für Kirchengeschichte, 34.
Simon, M. (1979). Cywilizacja wczesnego chrześcijaństwa I–IV w. Warsaw: PIW.
Ulbert, T. (Ed.). (1998). Repertorium der Christlich-Antiken Sarkophage. Italien mit einem Nachtrag Rom und Ostia, Dalmatien, Museen der Welt (Vol. II). Mainz: Verlag Philipp von Zabern.
Utro, U. (2016). Radici e sviluppi della producione dei sarcophagi constantiniani, In Acta XVI Congressus internationalis archaeologiae christianae: Romae (22–28.9.2013): Costantino e i costantinidi: l’innovazione costantiniana, le sue radici e i suoi sviluppi, Vol. 66 Studi di antichità Cristiana, curatella scientifica O. Brandt, V. Fiocchi Nicolai, cura editoriale O. Brandt, G. Cas¬tiglia, Città del Vaticano 2016. Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana.
Warsiński, P. (1991–1992). Locus amoenus Christi et Phoenicis. Ze studiów nad wizerunkiem feniksa w literaturze średniowiecznej. Vox Patrum, 11–12(20–23).
Wronikowska, B. (1978). Poglądy Ojców Kościoła na sztukę w ciągu pier¬wszych dwóch stuleci istnienia Kościoła, Roczniki Humanistyczne, 26(4).
Wójtowicz, H. (1984). Feniks w literaturze wczesnochrześcijańskiej. Vox Patrum, 6–7.
Zanker, P. (2000). Il mondo delle immagini e la comunicazione. In A. Giardina, Storia di Roma all’antichità a oggi. Roma antica. Roma–Bari: Laterza.
Opublikowane
2020-12-20
Jak cytować
[1]
Kałużny, J.C. 2020. Feniks i delphinus salvator. Historia zapomnianych wyobrażeń ikonografii wczesnochrześcijańskiej. Perspektywy Kultury. 30, 3 (grudz. 2020), 9-26. DOI:https://doi.org/10.35765/pk.2020.3003.03.
Dział
Morze Śródziemne - centrum świata czy peryferie?