Armia turecka jako siła budząca respekt w epice bohaterskiej XVII wieku

Marcin Piątek

doi:10.35765/pk.2025.5104.28

Marcin Piątek Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie https://orcid.org/0000-0002-6753-6278

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2025.5104.28

Słowa kluczowe: epika bohaterska, wojny polsko-tureckie, XVII wiek, barok, Turcy w literaturze

Abstrakt

Artykuł analizuje wizerunek armii tureckiej w XVII-wiecznej epice bohaterskiej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Wbrew jednoznacznie negatywnym stereotypom, takim jak przedstawianie Turków jako pogan i barbarzyńców, autorzy ówczesnych poematów nierzadko ukazują przeciwnika w sposób ambiwalentny. W utworach tych wojska osmańskie jawią się jako siły potężne, liczne, dobrze uzbrojone i zorganizowane. Szczególną uwagę poświęca się także ich bogactwu i kulturze materialnej. Ujęcie to służy nie tylko zwiększeniu dramatyzmu i podkreśleniu wagi polskiego zwycięstwa, ale również pełni funkcję afirmacyjną wobec tożsamości sarmackiej – podnosi rangę bohaterstwa żołnierza Rzeczypospolitej poprzez ukazanie pokonanych jako godnego przeciwnika. Autor przywołuje liczne cytaty z obszernych dzieł (takich jak Transakcja wojny chocimskiej Wacława Potockiego czy Haracz krwią turecką Turkom wypłacony Stefana Jana Śliznia) oraz mniejszych objętościowo utworów okolicznościowych poświęconych przede wszystkim dwóm bitwom chocimskim (1621, 1673). Zasadniczym celem artykułu jest wydobycie z tych tekstów motywów świadczących o złożonym, często godnym podziwu obrazie armii tureckiej i ukazanie ich roli w konstrukcji narracji heroicznej oraz tożsamościowej epoki baroku.

Biogram autora

Marcin Piątek, Uniwersytet Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie

Doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, adiunkt w Katedrze Literatury Dawnej i Edytorstwa w Instytucie Filologii Polskiej Uniwersytetu Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie. Zainteresowania naukowe autora koncentrują się wokół edytorstwa tekstów dawnych, staropolskiej epiki bohaterskiej, sporów wyznaniowych (XVI–XVII w.) oraz edytorstwa współczesnego. Dorywczo redaktor i korektor.

Bibliografia

Backvis, C. (1975). Słowianie w obliczu „lekcji” tureckiej. W: idem, Szkice o kulturze staropolskiej. Wyb. i oprac. A. Biernacki. Warszawa: PIW.

Baranowski, B. (1950). Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku. Łódź: Łódzkie Towarzystwo Naukowe.

Bogucka, M. (1982). Szlachta polska wobec Wschodu turecko-tatarskiego: między fascyna¬cją a przerażeniem (XVI–XVIII w.). Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka, z. 3–4, 185–193.

Bojanowski J. (1622), Naumachija chocimska do Jaśnie Wielmożnego Pana Jego Mości Pana Mikołaja Sieniawskiego, krajczego koronnego, najpierwszego komisarza wojennego na ekspedycyjej walnej przeciwko Turkom w Wołoszech roku 1621. Jarosław: w Drukarni Jana Szeligi. Bibl. Czar., sygn. 35397 II.

Buchwald-Pelcowa, P. (2011), „Imiona wasze wiek wiekowi podawać będzie…”. Kilka kartek z dziejów sławy wojny chocimskiej. W: W. Pawlak, M. Piskała (red.), Wojny, bitwy i potyczki w kulturze staropolskiej. Warszawa: IBL PAN.

Czechowicz, A. (2015). Wszytko to pod figurą: studia o miejscu alegorii w poematach heroicznych XVII wieku. Lublin: Wydawnictwo KUL.

Jabłonowski, S.W. (2019), Pamiętne uprowadzenie wojska z cieśni bukowińskiej. Oprac. M. Piątek. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.

Kaczmarek, M. (1982). Sarmacka perspektywa sławy. Nad „Wojną chocimską” Wacława Potockiego. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Klimaszewski, B. (1983). Jan III Sobieski w literaturze polskiej i zachodnioeuropejskiej XVII i XVIII wieku. Warszawa: PWN.

Krzywy, R. (2016). Obraz Turcji i jej mieszkańców w Poselstwie wielkim (1732) Franciszka Gościeckiego na tle staropolskiego dyskursu antytureckiego. W: G. Czerwiński i A. Konopacki (red.), Wschód muzułmański w literaturze polskiej. Idee i obrazy. Białystok: Alter Studio.

Krzywy, R. (2020). Polska epika bohaterska przed i po Gofredzie. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria, z. 20, 97–122.

Leszczyński, R. [b.d.w.]. Zwycięstwo niezwyciężonego narodu polskiego nad hardym Turczynem na polach chocimskich w r. 1673. [b.m.w.].

Morsztyn, Z. (1954). Sławna wiktoryja nad Turkami od wojsk koronnych i Wielkiego Księstwa Litewskiego pod Chocimem otrzymana w dzień świętego Marcina roku 1673. W: Z. Morsztyn, Muza domowa. T. 2, oprac. i przedmową opatrzył J. Dürr‑Durski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 107–133.

Nowicka‑Struska, A. (2011) „Dźwięk Marsa walecznego” Mateusza Kuligowskiego w kontekście utworów pochocimskich 1673 roku. Senoji Lietuvos Literatūra (Vilnius), t. 31, 83–104.

Piątek, M. (2017). „Cne Lachy wszędy sława wiekopomna głosi”. Wartości rycerskie w świetle literatury okolicznościowej, poświęconej bitwie chocimskiej 1621 roku. W: T. Banaś-Korniak i B. Stuchlik-Surowiak (red.), Ethos rycerski w kulturze. Tradycje i kontynuacje, t. II: Ethos sarmacki i jego tradycje. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.

Piątek, M. (2020). Kilka uwag na temat literackich przedstawień bitwy chocimskiej 1673 roku. Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historicolitteraria, z. 20, 123–134.

Podhorodecki, L. (1988). Chocim 1621. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej.

Potocki, W. (1924). Wojna chocimska. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.

Ryba, R. (2014). Literatura staropolska wobec zjawiska niewoli tatarsko-tureckiej. Studia i szkice. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytety Śląskiego.

Ryba, R. (2017). Obraz kampanii chocimskiej z perspektywy litewskiego poety żołnierza. Stefan Jan Ślizień: Haracz krwią turecką Turkom wypłacony. Śląskie Studia Polonistyczne, nr 2(10), 51–65.

Sikorski, J. (1984). Problematyka walki z Turkami w polskiej literaturze wojskowej i politycznej XVI–XVII w. Studia i Materiały do Historii Wojskowości, t. 27, 147–156.

Ślizień, S.J. (1674). Haracz krwią turecką Turkom wypłacony. Wilno: w Drukarni Akademickiej Societatis Iesu.

Śliziński, J. (1979). Jan III Sobieski w literaturze narodów Europy. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej.

Tafiłowski, P. (2013). „Imago Turci”. Studium z dziejów komunikacji społecznej w dawnej Polsce (1453–1572). Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Tazbir, J. (2004). Polska przedmurzem Europy. Warszawa: Twój Styl.

Tazbir, J. (1998). Polskie przedmurze chrześcijańskiej Europy. Mity a rzeczywistość historyczna. Warszawa: Interpress.

Wagner M. (2009). Wojna polsko-turecka w latach 1672–1676, t. 1–2. Zabrze: Wydawnictwo Inforteditions.

Wiśniewska, H. (1997). Wartościowanie Turków w „Wojnie chocimskiej” Wacława Potockiego. Przegląd Humanistyczny, nr 1, 45–62.

Zimorowic, J.B. (2016). Pamiątka wojny tureckiej od Polaków w roku 1621 podniesionej. W: J.B. Zimorowic, Utwory młodzieńcze. Oprac. R. Krzywy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Sub Lupa.