Il panegiristico ‘arco trionfale’ di Jan Zamoyski quale immagine speculare del modello classico del ‘vir bonus’
Abstrakt
L’“Arco trionfale” inciso da Giacomo Lauro intorno al 1601–1603 è forse l’incisione dell’epoca più distinguibile associata a Jan Zamoyski (1542–1605), che presenta un’immagine del Cancelliere e Gran Etmano della Corona. Riferimenti all’incisione sono apparsi in quasi tutti gli studi dedicati all’arte moderna polacca, nei testi sul mecenatismo artistico del grande Cancelliere e negli studi sull’arte nei contesti della politica, della propaganda e della glorificazione. Nella maggior parte dei casi, un’analisi del concetto è stata superficiale, benché la lastra di rame presenti profondi contenuti, fino ad oggi tuttavia rimasti ignorati. Il suo programma iconografico estremamente erudito dovrebbe essere interpretato attraverso il prisma della cultura antica e della filosofia morale del ciceronismo, dell’aristotelismo o dell’interpretazione didattica e morale di Platone ed Isocrate. Nell’incisione possiamo trovare numerosi motivi che si riferiscono all’educazione morale civica basata sulla regola della virtù stoica, la necessità di esercitarsi nel servizio e nella difesa della patria, la dottrina della “guerra giusta” così come l’antico topos del pax et bellum. Sono inoltre evidenti nell’immagine gli elementi dell’etica, della scienza dello stato e della tradizione polacca della teoria giuridica. L’arco trionfale di Jan Zamoyski costituisce uno specchio parenetico della sua vita e delle sue virtù come “Cittadino esemplare” ed “ideale servo della stato”, semplicemente vir bonus.
Bibliografia
Baiano, A. (1617). Memoriae rerum gestarum ab illustriss. et excellentiss. DD. Ioanne Zamoscio magno cancell. regni Poloniae, et copiarum imperatore perpetuo, eiusque superstiti splendori filio tanti patris implenti vestigia. Illustrissimo domino D. Thomae Zamoscio praefecto Knissinen […] panegyricus. Romae.
Bałuk-Ulewiczowa, T. (2017). Trzy staropolskie rozprawy o wychowaniu obywatelskim w kręgu tradycji ‘de institutione principis’. In: E. Buszewicz, L. Grzybowska (eds.), ‘Ars bene vivendi’. Studia ofiarowane Profesorowi Maciejowi Włodarskiemu w 70. rocznicę urodzin. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 259–272.
Bednarska, J. (1994). Z dziejów polskiej ilustracji panegirycznej pierwszej połowy XVII wieku: Cz. 1. Motywy i tematy antyczne w polskiej panegirycznej ilustracji książkowej. Studium z zakresu ikonografii sztuki nowożytnej. Katowice: MŚ.
Bernatowicz, T. (2011). Mitra i buława. Królewskie ambicje książąt w sztuce Rzeczypospolitej szlacheckiej (1697–1763). Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Bystroń, J.S. (1993). Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, cz. 1. Wstęp: J. Tazbir. Warszawa: PIW.
Chrościcki, J.A. (1983). Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów (1587–1668). Warszawa: PWN.
Chrościcki, J.A. (1984). Rex et Regnum Poloniae. Z dziejów propagandy w sztuce Wazów. Rocznik Historii Sztuki, 14, 145–186.
Ciampi, S. (1834). Bibliografia critica delle antiche reciproche corrispondenze […] dell’Italia colla Russia, colla Polonia ed altre artisti italiani in Polonia e Polacchi in Italia settentrionali (vol. 1). Firenze.
Góralski, Z. (1998). Urzędy i godności w dawnej Polsce. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Górecka, B. (2005). Rycina panegiryczna ku czci kanclerza Jana Zamoyskiego. In: T. Makowski (ed.), Biblioteka Ordynacji Zamojskiej. Od Jana do Jana (katalog wystawy, Biblioteka Narodowa 17 V – 17 VII 2005, Muzeum Zamojskie 25 VIII–2 X 2005, poz. kat. 21). Warszawa, p. 11.
Górnicki, Ł. (1566). Dworzanin polski. Kraków.
Grotius, H. (1625). De jure belli ac pacis. Paris.
Haftmann, W. (1939). Das italienische Säulenmonument. Leipzig–Berlin: Gatzer & Hahn.
Heidenstein, R. (1584). De bello Moscovitico commentatorium libri sex. Kraków.
Heidenstein, R. (1861). Vita Joannis Zamoyscii. In: A.T. Działyński (ed.), Collectanea vitam resque gestas Joannis Zamoyscii, magni cancelarii et summi ducis Reipublicae Polonae illustrantia. Posnaniae.
Heidenstein, R. (1960). Reinholdi Heidensteini Cancellarius sive de dignitate et officio Cancellarii Regni Poloniae, ed. A. Kempfi. Varsoviae: PWN.
Jakimowicz, T. (1985). Temat historyczny w sztuce epoki ostatnich Jagiellonów. Warszawa: PWN.
Janicki, M.A. (2004). Wolność i równość w języku prawno-politycznym oraz ideologii szlachty polskiej (od XIV do początku XVII w.). In: J. Axer (ed.), Łacina jako język elit. Warszawa: Wydawnictwo DiG, 73–107.
Knapiński, R. (2006). Jacopo Lauro jako rytownik i wydawca rycin oraz jego kontakty z Polakami do połowy XVII wieku. Barok. Historia – Literatura – Sztuka, 13(2), 139–161.
Kolendo, J. (1975). Inskrypcje łacińskie w ‘Dii Gentium’ M.K. Skarbiewskiego. Meander. Miesięcznik poświęcony kulturze świata starożytnego, 30(11–12), 471–483.
Kolendo-Korczak, K. (2014).‘Praecepta politica’ w toruńskim ratuszu. Niezachowany cykl malowideł z Sali Rady z 1603 roku i jego europejski kontekst. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Kowalczyk, J. (1976). Triumf i sława wojenna ‘all’antica’ w Polsce w XVI wieku. In: T.S. Jaroszewski (ed.), Renesans – sztuka i ideologia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 293–348.
Kowalczyk, J. (1980). W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Kowalczyk, J. (2005a). Jan Zamoyski – fundator i mecenas. In: P. Kondraciuk, J. Kuśnierz, A. Urbański (eds.), Jan Zamoyski. Wódz, mecenas, polityk 1542–1605. Zamość: Muzeum Zamojskie.
Kowalczyk, J. (2005b). Kultura i ideologia Jana Zamoyskiego. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, Zamość: Muzeum Zamojskie.
Kucharczyk (Niwińska), O. (2015). ‘Patavium virum me fecit’ – kamienie mówią. Historia intencjonalnej pomyłki. In: M.M. Olszewska, A. Skrodzka (eds.), ‘Initium sapientiae humilitas’. Studia ofiarowane Profesorowi Jakubowi Pokorze z okazji 70. urodzin. Warszawa: Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego. Instytut Historii Sztuki, 348–363.
Kucharczyk (Niwińska), O. (2019). Wizerunek ‘utraque civis’ jako narzędzie polityki Jana Zamoyskiego, ‘dobrego obywatela’. Gdańskie Studia Muzealne. Seria Nova, 11(1), 162–179.
Lawenda, T. (2011). Literacki wizerunek Jana Zamoyskiego – uczestnika kampanii moskiewskich Stefana Batorego – w dziełach pisarzy schyłku XVI wieku. Senoji Lietuvos Literatūra, 32, 15–56.
Lewicka, M. (1956). Rycina Jakuba Lauro ku czci Jana Zamoyskiego. Nowe materiały do ikonografii Szarogrodu i Zamościa. Biuletyn Historii Sztuki, 18(1), 132–138.
Lewicka, M. (1957). Mecenat artystyczny Jana Zamoyskiego. In: M. Walicki (ed.), Studia renesansowe (vol. 2). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 303–339.
Lichański, J.Z. (1998). Łukasz Górnicki – sarmacki Castiglione. Warszawa: DiG.
Łempicki, S. (1929). Medyceusz polski XVI wieku (rzecz o mecenacie Jana Zamoyskiego). Zamość.
Łempicki, S. (1952). Renesans i humanizm w Polsce. Materiały do studiów. Warszawa: Czytelnik.
Łempicki, S. (1980). Mecenat wielkiego kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim, wybór i wstęp S. Grzybowski. Warszawa: PIW.
Michalak, H. (1986). Jan Zamoyski – propaganda i autoreklama. Przegląd Historyczny, 77(1), 25–43.
Morka, M. (1986). Polski nowożytny portret konny i jego europejska geneza. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Niesiołowska-Rotherowa, Z. (1957). Portret Tomasza Zamoyskiego na tle ksiąg – próba interpretacji. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, 2, 359–380.
Orzechowski, S. (1563). Rozmowa albo Dyjalog około egzekucyjej Polskiej Korony. Kraków.
Orzechowski, S. (1972). Dyjalog albo rozmowa około egzekucyjej Polskiej Korony. In: J. Starnawski (ed.), Wybór pism. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 304–457.
Pelc, J. (2001). Kochanowski. Szczyt renesansu w literaturze polskiej. Warszawa: PWN.
Petrycy, S. (1601). Ekonomika Arystotelesowa albo raczej nauka domowego gospodarstwa. Kraków.
Petrycy, S. (1605). Polityki Arystotelesowej, to jest rządu Rzeczypospolitej, z dokładem ksiąg ośmioro. Kraków.
Pfeiffer, B. (2002).‘Caelum et regnum’. Studia nad symboliką państwa i władcy w polskiej literaturze i sztuce XVI i XVII stulecia. Zielona Góra: Wydawnictwo UZ.
Pieniążek-Samek, M. (2010). ‘W honor domu jego i pamięć’. Kilka uwag o dekoracji pałacu biskupów krakowskich w Kielcach. Rocznik Muzeum Narodowego w Kielcach, 25, 132–164.
Plewczyński, M. (1996–1997). Sieniawski Mikołaj. In: H. Markiewicz (ed.), Polski Słownik Biograficzny: vol. 37 (152): Siemiątkowski Antoni–Sienicki Mikołaj. Warszawa–Kraków: IH. 123–130.
Pokora, J. (1993). Obraz Najjaśniejszego Pana Stanisława Augusta (1764–1770). Studium z ikonografii władzy. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Pokora, J. (2006). Psy, błazny, dzieci, królowie… Studia nad sztuką XV–XVIII wieku. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Pokora, J. (2016). Tako rzecze Emeryk hr. Hutten-Czapski, czyli ponad stuletnia kariera błędnego opisu dzieła sztuki. In: A. Betlej et al. (eds.), ‘Velis quod possis’. Studia z historii sztuki ofiarowane profesorowi Janowi Ostrowskiemu. Kraków, 567–572.
Sinko, T. (1903). De Romanorum viro bono. Kraków: Academia Litterarum apud Bibliopolam Societatis Librariae Polonicae.
Skarga, P. (1597/1912). Kazania sejmowe Piotra Skargi, (I. Chrzanowski, wyd. i przedmowa). Warszawa: Gebethner i Wolff.
Skarga, P. (1600/1923). Pobudki do modlitwy 40 godzin; Pobudki do modlitwy czasu wojny; Do żołnierzów w samej potrzebie. Warszawa: Ultima Thule.
Skarga, P. (1602). Wsiadane na wojnę kazanie. Gdy niezwyciężony i Bogu miły król polski i szwedzki Zygmunt III, pan nasz miło[ściwy], na konia swego do Iflant z wojskiem wsiadać miał. Kraków.
Skoczek, J. (1931).‘Vir bonus’ w pojęciu Jana Kochanowskiego (vol. 5). Lwów.
Sobieski, W. (1905). Trybun ludu szlacheckiego. Studyum historyczne. Warszawa: Gebethner i Wolff.
Szymański, J. (2004). Nauki pomocnicze historii. Warszawa: PWN.
Szymczak, D. (2013). Spór filologiczny wokół kazania Piotra Skargi wygłoszonego w Wilnie 9 września 1601 roku. Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica, 21(3), 193–208.
Tomkowicz, S. (1920). Ordynaci Zamoyscy i sztuka. Zamość: Z. Pomarański.
Tygielski W. (2008). Listy – ludzie – władza. Patronat Jana Zamoyskiego w świetle korespondencji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza VIATOR.
Winiewicz, I. (1992). Jan Zamoyski w grafice. Zamość: Wydaw. Zamojskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk.
Winiewicz-Cybulska, I. (2005a). Ikonografia Jana Zamoyskiego. In: P. Kondraciuk, J. Kuśnierz, A. Urbański (eds.), Jan Zamoyski. Wódz, mecenas, polityk 1542–1605. Zamość: Muzeum Zamojskie, 123–142.
Winiewicz-Cybulska, I. (2005b). Pomnik konny i jego antyczna geneza. Zamojski Kwartalnik Kulturalny, 3/4, 112–117.
Witusik, A.A. (1978). O Zamoyskich, Zamościu i Akademii Zamojskiej. Lublin: Wydawnictwo Lubelskie.
Zamoscii, I.S. (1563). De senatu Romano Libri Duo. Venetiis.
Copyright (c) 2023 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
