Family Drama. Last Days of Life of Hürrem, Known as Roksolana

Abstract

Hürrem (ur. ok. 1505, zm. 1558), zwana w zachodnich źródłach Roksolaną (lub Roksaną), należy do najbardziej barwnych postaci związanych z Turcją. Historia branki i niewolnicy, która w czasie swego pobytu w haremie sułtańskim (prawdopodobnie w latach 1521–1558) awansowała do roli żony sułtana i jednej z najbardziej wpływowych osób w imperium Osmanów, jak wskazują relacje dyplomatów, wywoływała żywe zainteresowanie już u jej współczesnych. W następnych stuleciach stała się inspiracją dla licznych artystów, pisarzy i twórców, wchodząc na trwałe do europejskiej kultury (Yermolenko, 2010). Roksolana stała się jedną z postaci Orientu, który wraz z upadkiem militarnym Turcji przestał być groźny, a raczej zaczął przyciągać swą odmiennością i egzotyką. Odrealniony dwór sułtana – wezyrowie, eunuchowie i oczywiście kobiety z haremu – zwracał szczególną uwagę 1. Wokół fascynującej postaci Roksolany zaczęły narastać zmyślenia. Do tej kategorii zaliczyć należy wiadomość podaną już w początkach XVII w. przez Samuela Twardowskiego, iż późniejsza sułtanka miała być córką popa z Rohatyna (Abrahamowicz, 1988, s. 543– 545) 2. Tureccy historycy, szczególnie w ostatnim czasie, zwracają uwagę na konieczność odrzucenia mitów i nieporozumień, jakimi obrosły dzieje Turcji, i wypracowania ich nowej koncepcji na podstawie źródeł 3. Niestety, jak zauważają, w przypadku Hürrem źródła osmańskie mają ograniczoną wartość. Wynika to m.in. z przyczyn kulturowych. Doğan Gün zwraca uwagę, iż osmańscy dziejopisarze (inaczej niż ludzie Zachodu) niechętnie wspominali o haremie i mieszkających tam kobietach, a jeśli już, to mieli tendencję do demonizowania ich roli. Reformator z końca XVI w. Hasan Kafi Al-Aksari, w traktacie nawołującym do reformy, uznał „szanowanie kobiet i słuchanie ich rad” za jedną z czołowych oznak wcześniejszego zepsucia rządów. W podobnym duchu wypowiadał się na ten temat w 1599 r. Şeyhülislam Sunnulah Efendi (Gün, 2019, s. 136). İbrahim Peçevi, którego Historia stanowi ważne źródło dla dziejów panowania Sulejmana Wspaniałego, w zasadzie nie dostrzegł postaci Hürrem ani jej córki Mihrimah, choć obie odegrały bardzo znaczące role w niektórych wydarzeniach, a ich brak wypacza narrację. Natomiast całkiem sporo informacji podaje Peçevi o fundacjach Hürrem. Jest to jednak dość beznamiętny wykaz, w którym sama osoba donatorki pozostaje w cieniu (Peçevi, 1981, s. 298–300; Isom-Verhaaren, 2011, s. 64–85). Nie zmienia to faktu, iż intensywna działalność dobroczynna oraz patronat architektoniczny Roksolany to bardzo obszerny temat, wielokrotnie podejmowany zarówno przez tureckich, jak i zachodnich uczonych (Dumas, 2013a, s. 171–186; Sümertaş, 2008, s. 83–89). Podstawą badań są tu jednak nie tylko pisane źródła osmańskie, ale też materialne pozostałości w wielu przypadkach istniejące do dziś. I na tym polu Hürrem wytyczyła nowe granice. Oczywiście meczety, łaźnie, karawanseraje, szpitale i kuchnie dla ubogich fundowane były przez kobiety osmańskie z elit już wcześniej 4. Jak jednak podkreślają niektórzy badacze (N.C. Akçil Harmankaya, D. Gün), małżonki sułtana w czasach przed Sulejmanem umieszczały swe fundacje (vakif) na prowincji, były też one (ze względu na ograniczone dochody kobiet) dość nieliczne. W odróżnieniu od nich fundacje Hürrem znajdują się w głównych centrach politycznych (Stambuł, Adrianopol, Bagdad) i religijnych (Jerozolima, Mekka, Medyna) imperium 5. Trudno określić, w jakim stopniu jej działalność na tym polu była efektem spontanicznej pobożności, a na ile jej wyrafinowaną manifestacją, założoną na pozyskanie Fundacje kobiece były znacznie liczniejsze niż można by oczekiwać – w Adrianopolu w XVI– XVI w. stanowiły ok. 20% wszystkich fundacji, natomiast w Kairze w XVIII w. nawet 25%; : Gün, 2019, s. 152–156; Akçil Harmankaya, 2019, s. 333–337, 346–358.