Polscy uchodźcy wojenni w Palestynie w okresie wojny domowej arabsko-żydowskiej (listopad 1947 – maj 1948)
Abstrakt
W latach 1940–1948 Palestyna była ważnym ośrodkiem polskiego uchodźstwa wojennego. W 1945 roku przebywało tam około siedmiu tysięcy Polaków. Gdy pod koniec 1947 roku wybuchła wojna domowa, położenie uchodźców skomplikowało się. Pojawiły się podejrzenia, że Polacy angażują się w konflikt arabsko-żydowski. Na wytworzenie się tej sytuacji wpłynęło kilka czynników: (1) rozmieszczenie ludności polskiej zarówno w ośrodkach żydowskich (Tel Awiw, zachodnia Jerozolima), jak i arabskich (wschodnia Jerozolima, Jafa); (2) właściwa każdej wojnie atmosfera podejrzliwości; (3) działalność agentów władz warszawskich, którzy twierdzili, że emigracja polska jest „faszystowska”; (4) obecność wśród wygnańców osób karanych i z marginesu społecznego. Ponieważ problemem uchodźców był brak pieniędzy, możliwe, że ten i ów Polak licząc na zdobycie dodatkowego grosza na własną rękę, mieszał się w konflikt. Sytuację komplikowało to, że władze RP na obczyźnie straciły w lipcu 1945 roku uznanie mocarstw i uchodźcy (którzy w większości popierali rząd w Londynie) znaleźli się na łasce najpierw Wielkiej Brytanii, a następnie UNRRA i IRO. Dla Polaków było dramatem, że o ich losach nie decydowali już rodacy. Artykuł powstał na podstawie materiałów archiwalnych ze zbiorów Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie, Biblioteki Polskiej POSK w Londynie oraz Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie. Wykorzystano również prasę wydawaną w Palestynie i ośrodkach polskiej emigracji.
Bibliografia
Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie (IPMS)
A VIII 3/3, Pismo gen. Józefa Wiatra do gen. Władysława Andersa, 15 I 1948 r.
A 9 VII/8, „Sprawozdanie Referatu Narodowościowego dla Mniejszości Żydowskiej Placówki Ministerstwa Spraw Wewnętrznych”, Jerozolima, luty 1945 r.
A 11E/1230, Pismo Stanisława Rosmańskiego z Tel Awiwu, 6 I 1948 r.
– List z Palestyny (Rosmańskiego?), 16 I 1948 r.
– Notatka Władysława Zachariasiewicza, 27 I 1948 r.
– „Dodatek Nr 2 do Komunikatu Nr 5 z dnia 16 lutego 1948 r. „Sytuacja Polaków w Palestynie”.
– List Zdzisława Miłoszewskiego, 28 II 1948 r.
– Raport Włodzimierza Bączkowskiego pt. „Witold Hulanicki i Stefan Arnold (przebieg i tło zbrodni)”, marzec 1948 r.
A 49/90, Raport delegata MPiOS Kazimierza Jaroszewskiego, 27 I 1945 r.
A 76/26, Życiorys Jerzego Luxenburga (1947 r.).
– „Uchodźstwo polskie w Palestynie a IRO” (październik 1947 r.).
– Memoriał RNUP i Komitetów Uchodźców Polskich w Tel Awiwie i Jerozolimie do IRO, 6 X 1947 r.
– Pismo RNUP do Zjednoczenia Polskiego Uchodźstwa Wojennego w Brukseli, 2 XII 1947 r.
– Pismo RNUP do Zjednoczenia Polskiego Uchodźstwa Wojennego w Brukseli, 5 I 1948 r.
A 76/47, Komunikat Committee for Polish Affairs, 20 VIII 1947 r.
– Pismo RNUP, 12 IX 1947 r.
A 76/48, Wykaz polskich zakonnic w Palestynie (niedatowany).
– Wykazy polskich więźniów w zakładach karnych w Nablus, Jerozolimie i Jafie, 1947 r.
– „List of Polish Refugees in Palestine” (kwiecień 1948 r.).
– Pismo ks. Stefana Pietruszki (niedatowane).
A 77/1, Odpis okólnika Committee for Polish Affairs, 30 XI 1947 r.
– Pismo Antoniego Pająka, 18 I 1948 r.
– Załącznik do pisma A. Pająka, 18 I 1948 r.
KGA 11/398, Raport Dowództwa JWSW z 4 VIII 1947 r.
– Pismo gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego do gen. W. Andersa, 16 XII 1947 r.
– Pismo gen. J. Wiatra do gen. W. Andersa, 30 XII 1947 r.
– Pismo A. Pająka do gen. W. Andersa, 23 I 1948 r.
Biblioteka Polska POSK w Londynie (BPOSK)
BP 1608, Sytuacja Polaków w Palestynie. Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu, nr 4, 16 I 1948.
BP 1608, Polacy w Ziemi Świętej. Sprawy Bliskiego i Środkowego Wschodu, nr 12 (26), 20 XII 1949.
Rps 1279, Papiery Stanisława Rosmańskiego, dok. 23, 24, 35, 37, 43, 44.
Rps 1297/1, „Reduta. Instytut”.
The National Archives, London (NA)
FO 371/71354, Pismo Edwarda Raczyńskiego, Głównego Doradcy Polskiego w Ministry of Labour and National Service, do Foreign Office, 19 II 1948 r.
FO 371/72083, „Polonais de Palestine évacues en zone française”, 1948 r.
United Nations Archives and Records Management Section, New York (UNA)
UNRRA, S-1021-0151-13, „Information on Polish refugees in Palestine”.
– „Notes concerning the support of Polish refugees in Palestine” (koniec 1945 r.).
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie (AIPN)
BU 00170/48pdf, Życiorys, karta personalna Marka Thee, 1947 r.
BU 0236/53, „Wykaz osób podejrzanych o współpracę z organizacjami bojowymi i wywiadem arabskim”, 16 I 1948 r., odpis.
– „Dalsza lista osób pracujących z Arabami”, 28 I 1948 r.
– „Afera papierosowa”, 20 XII 1947 r.
BU 0236/65 t. 2, „Sprawa Hulanickiego”, 12 III 1948 r.
– „Komitet Uchodźców Polskich w Jerozolimie i Tel-Avivie” (luty 1948 r.).
BU 01419/88/j, Materiał w sprawie emigracji polskiej w Palestynie, 13 IX 1947 r.
– Notatka, niedatowana.
– „Notatnik agenta za okres od 30.8 – 13.9.1947”.
– Sprawozdanie Konsulatu Generalnego RP w Tel Awiwie, 12 X 1947 r.
BU 2602/1214, Artykuł w „Haarec” (3 III 1948 r.), tłumaczenie z hebrajskiego.
Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Warszawie (AMSZ)
zesp. 20/53/4, Pismo Konsulatu Generalnego Polski w Tel Awiwie do MSZ, 29 III 1949 r.
zesp. 21/49/697, Pismo Konsulatu Generalnego RP w Jerozolimie do MSZ („Wytyczne do oceny sytuacji politycznej w Palestynie”), 16 I 1948 r.
Archiwum Katedry Polowej Wojska Polskiego w Warszawie (AKP)
Du III/T. 263/2, „Sprawozdanie z działalności Katolickiego Duszpasterstwa Polskiego w Palestynie za rok 1944”.
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie (BJ)
ADP, 11855 IV, Sprawozdanie Tomasza Malickiego, 8 X 1945 r.
Czapkiewicz-Bruks, H. (2013). Wspomnienia z lat 1939–1947 (niepublikowane).
arrested in flat. (1947). The Palestine Post (Jerusalem), 19 XII.
Agency submits names of suspects. (1948). The Palestine Post, 6 II.
Background of the Murder of Two Poles in Palestine. (1948). The Polish Review (New York), vol. VIII, no. 6.
Biron, P.J. (1947). Sinister plans. The Sentinel (Chicago), 25 XII.
Dokument służalstwa. (1948). Orzeł Biały (Bruksela), 13 III.
Haganah stalls Arab attack. (1948). The Palestine Post, 23 III.
Kleszczyński, I. (1948). Ostatni reportaż Stanisława Arnolda przyjaciela Żydów – ofiary komunistów. Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza (Londyn), 15 III.
Komunikat Dowódcy Rejonu Terytorialnego Palestyna w Likwidacji. (1947). Gazeta Polska (Jerozolima), 8 IX.
List ze Starej Jerozolimy. (1949). Życie (Londyn), nr 97.
Luxenburg, J. (1948). Kulisy pewnego morderstwa, Wiadomości (Londyn), nr 20.
Offner, F. (1948). Syrian „war” was no secret. The Palestine Post, 11 I.
Polacy muszą opuścić Palestynę jeśli chcą korzystać z pomocy IRO. (1947). Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, 30 XII.
Polacy opuścili Palestynę. Likwidacja placówek – koniec działalności kulturalnej. (1948). Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, 4 V.
Polacy w Palestynie – w sytuacji coraz gorszej wskutek pogłębiającego się zamętu i rosnących zaburzeń. (1948). Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, 21 I.
Poles leave for French zone. (1948). The Palestine Post, 16 II.
Polish consular building bombed. (1947). The Palestine Post, 13 X.
Prison for three soldiers. (1944). The Palestine Post, 24 II.
Sawa-Modzelewski, J. (1948). Andersowska „dwójka” w Palestynie. Głos Ludu (Warszawa), 14 II.
Sowiecka Piąta Kolumna w Palestynie kierowana przez konsulaty reżymu warszawskiego. (1948). Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, 15 VI.
Suspected gang bounded up. (1947). The Palestine Post, 3 VIII.
Zamachy na konsulaty w Jerozolimie. (1947). Dziennik Polski i Dziennik Żołnierza, 14 X.
Bieńkowska, A. (2009). Działalność Związku Pracy dla Państwa na Bliskim Wschodzie w czasie drugiej wojny światowej. Archiwum Emigracji. Studia. Szkice. Dokumenty, z. 1(10), 73–90.
Charters, D.A. (1989). The British Army and Jewish Insurgency in Palestine, 1945–47. London: Palgrave Macmillan.
Donovan, J. (1972). US and Soviet Policy in the Middle East, 1945–56. New York: Facts on File.
Draus, J. (1993). Oświata i nauka polska na Bliskim i Środkowym Wschodzie 1939–1950. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Galińska, S. (1981). Działalność sióstr elżbietanek w Ziemi Świętej. Nasza Przeszłość, t. 55, 405–431.
Gąsowski, T. (2002). Pod sztandarami Orła Białego. Kwestia żydowska w Polskich Siłach Zbrojnych w czasie II wojny światowej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Ginor, I., Remez, G. (2010). A Cold War Casualty in Jerusalem, 1948: The Assassination of Witold Hulanicki. The Israel Journal of Foreign Affairs, vol. 4, no 3, 135–156.
Kantak, K. (1955). Dzieje uchodźtwa [!] polskiego w Libanie 1943–1950. Bejrut: Cedr i Orzeł.
Kondracki, T. (2004). Jednostki Wojska na Środkowym Wschodzie 1944– 1947. Teki Historyczne, t. 23, 230–253.
Kurzman, D. (1972). Genesis 1948. The First Arab-Israeli War. London: Vallentine Mitchell.
Levin, D. (1997). Aliyah „vav”. The Mass Desertion of Jewish Soldiers from the Polish Army in Palestine, 1942–1943. Shvut. Studies in Russian and East European Jewish History and Culture, vol. 5(21), 144–170.
Łaptos, J. (2018). Humanitaryzm i polityka. Pomoc UNRRA dla Polski i polskich uchodźców w latach 1944–1947. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.
Morris, M. (2008). 1948. A History of the First Arab-Israeli War. New Haven– London: Yale University Press.
Patek, A. (2013). Okoliczności śmierci Witolda Hulanickiego i Stefana Arnolda w świetle dokumentów ze zbiorów Archiwum Instytutu Polskiego i Muzeum im. gen. Sikorskiego w Londynie. Niepodległość, t. 62, 287–303.
Patek, A. (2016). Polska emigracja niepodległościowa w Tel Awiwie po drugiej wojnie światowej (1945–1948). Studia Środkowoeuropejskie i Bałkanistyczne, t. 24, 99–120.
Patek, A. (2019). Polští váleční uprchlíci v Tel Avivu (1939–1948). Portrét prostředí. Český časopis historický, R. 117, č. 3, 613–636.
Pietrzak, J. (2006). Działalność komunistów wśród polskiego wychodźstwa na Bliskim Wschodzie w świetle materiałów kontrwywiadu Polskich Sił Zbrojnych (1944 r.). Dzieje Najnowsze, nr 3, 119–136.
Pietrzak, J. (2012). Polscy uchodźcy na Bliskim Wschodzie w latach drugiej wojny światowej. Ośrodki. Instytucje. Organizacje. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Polacy w Palestynie. (1948). Kultura (Paryż), nr 5, 146–152.
Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej. (1975). T. 2: Kampanie na obczyźnie, cz. 2. Londyn: Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego.
Rubin, B. (1980). The Great Powers in the Middle East 1941–1947. London: Frank Cass.
Sioma, M. (2008). Piłsudczycy w Palestynie 1940–1945. W: M. Wołos i K. Kania (red.), Polska bez Marszałka. Dylematy piłsudczyków po 1935 roku. Zbiór studiów (s. 125–149). Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek.
Szaynok, B. (2007). Z historią i Moskwą w tle. Polska a Izrael 1944–1968. Warszawa: Instytut Pamięci Narodowej.
Wróbel, J. (2009). Na rozdrożu historii. Repatriacja obywateli polskich z Zachodu w latach 1945–1949. Łódź: Instytut Pamięci Narodowej.
Zamorski, K. (1993). Dezercje Żydów z Armii Polskiej. Zeszyty Historyczne (Paryż), z. 104, 5–22.
Zarzewski, S. (1972). Czasy nadziei. Działalność oświatowo-polityczna w JWSW. Londyn: Reduta.
Copyright (c) 2020 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
