I plurisecolari contatti del clero di Gniezno con l’Italia
Scelta di testimonianze librarie
Abstrakt
L’articolo offre una visione generale dei libri manoscritti e degli antichi libri stampati di provennienza italiana, conservati nell’Archivio dell’Arcidiocesi di Gniezno. Gniezno è la sede del Primate di Polonia e per secoli il suo arcivescovo è stato una personalità assai importante nel Regno di Polonia (allora Confederazione Polacco-Lituana), subito dopo il re. Il significato ecclesiastico e politico di questo arcivescovado spiega i secolari legami del clero di Gniezno con l’Italia come meta dei pellegrinaggi, dei viaggi alla curia pontificia e degli studi universitari. L’articolo mette in evidenza, tra i libri manoscritti, i codici latini contenenti i libri dei corsi universitari (in questo numero vi sono quattro codici provenienti da Padova), gli appunti delle lezioni presi dagli studenti e un giornale di viaggio scritto in polacco durante un viaggio a Roma nel XVIII secolo. Gli incunaboli di provenienza italiana, per la loro quantità, dovrebbero costituire un oggetto di studio separato e non sono presi in considerazione in questo contributo. Tra le antiche stampe del XVI secolo, l’autore presenta i libri considerati sia “italica” sia “polonica”. Per quanto riguarda i libri stampati successivamente di provenienza italiana conservati a Gniezno, l’articolo si riferisce alla biblioteca privata di un canonico capitolare, che negli anni 1834–1835 intraprese un viaggio di studio in Italia. Infine, l’Autore menziona alcune “tracce bibliotecarie” delle relazioni polacco-italiane riguardanti la Riforma protestante.
Bibliografia
Gniezno, Archiwum Archidiecezjalne – Biblioteka katedralna
BK Ms 76: Decretum Gratiani cum commentario; Discordantium canonum concordia (fine 13. sec.).
BK Ms 77: Speculum iudiciale Guilhelmi Duranti (2. metà del 12. sec.).
BK Ms 79: Lectura Francisci Zabarellis super Clementinis (1417–1418).
BK Ms 86: Allegaciones abbreviatae in iure canonico Antonii de Butrio; Repertorium [iuris canonici] domini Petro de Braco (1418).
BK Ms 101: [Prediche di Francisco de Toledo Herrera] (fine 16 sec.).
BK Ms 152: Pontificale di Jan Rzeszowski (fine 13. sec.).
BK Ms 180: Allegaciones Lapi de Castilione abbreviatae per Antonium de Butro; Statuta academiae Paduanae (14/15 sec.).
BK Ms 189: Medicina practica. Praelectiones academicae in Bologna (1749–1750).
BK Ms 209: Institutiones medicae (lezioni di Jacopo Bartolomeo Beccari; 1749).
BK Ms 210: Expositio primae sectionis aphorismorum Hippocratis (lezioni di Jacopo Bartolomeo Beccari; 1750).
BK Ms 211: Tractatus de febribus Beccari (lezioni di Jacopo Bartolomeo Beccari; 1750 ca.).
BK Ms 214: Institutionum medicalium liber 5-tus therapeuticam continens (lezioni di Jacopo Bartolomeo Beccari; 1752).
BK Ms 227 e 228: Itinerarium Jacobi Lanhaus (1768–1769).
BK Ms 1173: Gramatyka włoska, dawniey francuzkim ięzykiem przez P. Veneroniego wydana, teraz na polski przetłumaczona przez X. Ludwi-ka Baczyńskiego Franciszkana (inizio 18. sec.).
BK Pl. 9: Reszka Stanisław, D. Stanislai Hosii s.r.e. cardinalis maioris. poe-niten. & episcopi Varmiensis vita…, Romae 1587.
BK Pl. 219 f adl.: Dominik di Secemin, Declaratio vtilissima constitutionis fe. re. Martini quinti ro. pont. in Concilio Constantien. facte…, Romae 1516.
BL Pl. 493: Bohier Nicolas, Consilia, Lugduni 1554.
BK Pl. 231: Reszka Stanisław, De atheismis et phalarismis euangelico-rum…, Neapoli 1596.
BK Pl. 323 b adl.: Cavalieri Giovanni Battista, [Ecclesiae militantis trium-phi]
BK 621: Pansa Mutio, Della Libraria Vaticana Ragionamenti Di Mvtio Pansa Divisi In Qvattro Parti…, Roma 1590.
BK 4334: Durandus Gulielmus, Rationale Divinorvm Offi-ciorvm A Guglielmo Dvrando, Mimatensi Episcopo…, Venetiis 1609.
BK 11097: Fanensis Fortunatus, Sacrorvm Bibliorvm [Ex] Vulgata Editione, [et] alijs pluribus Translationibus…, Venetiis 1609.
BK 4974: Antonius de Padua, S. Antonii De Padva Concordantiae Moralis Sacrorvm Bibliorvm Miro ingenio…, Romae 1624.
BK 10960: Innocentius Papa XI. Universis Christi fidelibus praesentes litte-ras inspecturis salutem…, Romae 1682.
BK 3700: Bonni Filippo, La Gerarchia Ecclesiastica Considerata Nelle Vesti Sagre, E Civili…, Romae 1720.
BK 4069: Breviarium Romanum Ex Decreto Sacrosancti Concilii Tridentini restitutum, S. Pii V. Pontificis Maximi Jussu Editum…, Venetiis 1758.
BK 5030: P. Ovidii Nasonis Tristium Libri V. Cum Notis Novis Ac Perpetuis…, Venetiis 1764.
BK 3291: Lucius Ferraris, Bibliotheca Canonica, Juridica, Moralis, Theolo-gica, Necnon Ascetica, […] Tomus Secundus…, Romae 1767.
BK 3038: Lucius Ferraris, Bibliotheca Canonica, Juridica, Moralis, Theolo-gica, Necnon Ascetica, […] Tomus Quintus…, Romae 1768.
BK 2924: Reiffenstuel, Anacletus, Jus Canonicum Universum Juxta Titulos Decretalium Cum Tractatu De Regulis Juris […] Tomus Primus […] To-mus Secundus […] Tomus Tertius…, Venetiis 1778.
BK 2921: Reiffenstuel, Anacletus, Jus Canonicum Universum Juxta Titulos Decretalium Cum Tractatu De Regulis Juris […] Tomus Quartus…, Ve-netiis 1778.
BK 10146: Sanctissimi Domini Nostri Gregorii Divina Providentia Papae XVI Epistola Encyclica Ad Omnes Patriarchas…, Romae 1832.
Cracovia, Biblioteca Jagellonica: BJ 372: Guido da Basio, Apparatus sexti Decretalium.
Directorum Officii Divini… ad usum Dioecesis Posnaniensis…pro anno D[omi]ni MDCCCXVII, Posnaniae [1816].
Directorum Officii Divini… ad usum Dioecesis Posnaniensis…pro anno D[omi]ni MDCCCXVIII, Posnaniae [1817].
Krasiński, J.A. (1574). Joannis Crassini Polonia. Ad Serenissimum et Poten-tissimum Henricum primum Valesium Dei gratia utriusque Poloniae Rege. Bononiae.
Rocca, A. (1591). Bibliotheca Apostolica Vaticana a Sixto V pont. max. in splendidiorem, commodioremq. locum translata, et a fratre Angelo Roccha a Camerino, Ordinis eremitarum s. Augustini, sacræ theologiæ doctore, commentario variarum artium, ac scientiarum materijs curio-sis, ac difficillimis, scituq. dignis refertissimo, illustrata. Romæ.
Vallisnieri, A. (1710). Considerazioni, ed esperienze intorno alla genera-zione de’vermi ordinarj del corpo umano, fatte da Antonio Vallisnieri, e da lui scritte al Reverendissimo Padre D. Antonio Borromeo Lettore de’ sagri Canoni…. Padoa: Nella Stamperia del Seminario Apresso Giovanni Manfrè.
Barycz, H. (1937). Brzeźnicki Jakób. In: Polski Słownik Biograficzny, t. 3. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 42–43.
Burrieza Sánchez, J. Gabriel Vázquez. In: Diccionario biográfico español. Preso da: https://dbe.rah.es/biografias/21310/gabriel-vazquez (ac-cesso: 30.12.2021).
Burrieza Sánchez, J. Toledo, Francisco de. In: Diccionario biográfico español. Preso da: https://dbe.rah.es/biografias/8727/francisco-de-toledo (accesso: 14.02.2022).
Crespi, M., Gaudiano, A. (1970). Beccari, Jacopo Bartolomeo. In Diziona-rio Biografico degli italiani, vol. 7. Preso da: https://www.treccani.it/enciclopedia/iacopo-bartolomeo-beccari_(Dizionario-Biografico)/ (accesso: 31.12.2021).
Czyżak, M. (2010). Legat książkowy archidiakona Mikołaja Kickiego dla katedry gnieźnieńskiej. Przyczynek do kultury intelektualnej du-chwieństwa wielkopolskiego w pierwszej połowie XV wieku. Ecclesia. Studia z Dziejów Wielkopolski, 5, 7–27.
Denifle, H. (1892). Statuten der Iuristen Universität Padova von Jahre 1331. Archiv für Literatur und Kirchengeschichte des Mittelalters, 6, 309–562.
Fijałek, J. (1900). Polonia apud Italos Scholastica [,] saeculum XV. Fasc. 1, Poloni apud Italos litteris studentes et laurea donati inde a Paulo Wla-dimiri usque ad Johannem Lasocki collecti et illustrati. Cracoviae.
Formanowicz, L. (1930). Katalog druków polskich XVI-go wieku Bibljoteki kapitulnej w Gnieźnie. Poznań.
Formanowicz, L. (1939). Katalog inkunabułów biblioteki kapitulnej w Gnieźnie. Zeszyt 1. Poznań.
Gajowiak, R., Iżykowska, M. (eds.) (2019). Album Polonicum. Metryka nacji polskiej w Padwie 1592–1745, vol. 1–2. Warszawa: Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą „Polonica”.
Gotor, M. (2013). Ochino (Tommasino), Bernardino. In: Dizionario Biogra-fico degli Italiani, vol. 79, Preso da: https://www.treccani.it/enciclopedia/bernardino-ochino_%28Dizionario-Biografico%29/ (accesso: 08.02.2022).
Horeczy, A. (2021). Recepcja włoskiej kultury intelektualnej w krakowskim środowisku uniwersyteckim w drugiej połowie XIV i w pierwszej poło-wie XV wieku. Warszawa: Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk.
Jujeczka, S. (2018). Klerycy z ziem polskich, litewskich i pruskich święceni w Rzymie (XVI – pocz. XX w.). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Kalinowska, A.J. (1988–1989). Reszka Stanisław. In Polski Słownik Biogra-ficzny, vol. 31, Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 129–133.
Kawecka-Gryczowa, A., Bohonos, M., Szandrowska, E. (eds.) (1970). In-cunabula quae in bibliothecis Poloniae asservantur, vol. I–II e Addenda. Wratislavae–Varsaviae–Cracoviae: Ossolineum.
Korytkowski, J. (1883). Prałaci i kanonicy katedry metropolitalnej gnieź-nieńskiej od roku 1000 aż do dni naszych podług źródeł archiwalnych, vol. 3. Gniezno: J.B. Lange.
Labuda, G. (2000). Gniezno stolicą wczesnopiastowskiego państwa pol-skiego. In: A. Wójtowicz (ed.), Gniezno i Poznań w państwie pierw-szych Piastów. Teksty wykładów wygłoszonych na sympozjum nauko-wym zorganizowanym przez Oddział Polskiej Akademii Nauk w Poznaniu dnia 8 grudnia 1999 roku. Poznań: Ośrodek Wydawnictw Naukowych, 33–60.
Libera, Z. (1980), Z dziejów pamiętnikarstwa polskiego w XVIII wieku. O pamiętnikach księdza Pstrokońskiego, Pamiętnik Literacki 71, fasc. 3, 33–46.
Łukaszewski, J., Wydra, W. (2016). Fragmenty Kota z Lwem Mikołaja Reja i innych druków z XVI w. odnalezione. Poznań: Wydawnictwo PSP.
Obertyński, Z. (1930). Pontificale arcybiskupa lwowskiego Jana Rzeszow-skiego w Bibljotece Kapitulnej w Gnieźnie. Lwów: Wydawnictwo Za-kładu Narodowego imienia Ossolińskich.
Ożóg, K. (2016). 966. Chrzest Polski. Kraków: Biały Kruk.
Pastor, L. von (1930). The History of the Popes, from the close of the Mid-dle ages, vol. 19. London: Kegan Paul, Trench, Trubner & Co.
Petrucci, A. (1992). Breve storia della scrittura latina. Roma: Bagatto Libri.
Prokop, K. (2021). Gnieźnieńscy wikariusze in pontificalibus, sufragani i biskupi pomocniczy. Gniezno–Kraków: Wydawnictwo KUL.
Radzimiński, A. (2020). Kontakty duchownych ze Stolicą Apostolską. Ob-razy z życia średniowiecznego kleru w dokumentach Penitencjarii Apostolskiej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Rok, B., Chachaj, M. (Eds.) (2014). Jacobi Lanhaus Opis podróży. Itinera-rium (1768–1769). Kraków–Wrocław: Księgarnia Akademicka.
Rył, J. (1972). Katalog inkunabułów zespołu seminaryjnego biblioteki ka-tedralnej w Gnieźnie. Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne, 25, 115–208.
Rył, J. (1978). Biblioteka katedralna w Gnieźnie. Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 32, 161–265.
Rył, J. (1982). Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. Ar-chiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 45, 7–201.
Rył, J. (1983). Katalog rękopisów Biblioteki Katedralnej w Gnieźnie. Ręko-pisy zespołu seminaryjnego. Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne, 46, 5–149.
Saczyńska-Vercamer, M. (2021). Władza i grzech. Supliki z terenów me-tropolii gnieźnieńskiej do Penitencjarii Apostolskiej w XV wieku. War-szawa: Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk.
Semkowicz, W. (2002). Paleografia łacińska. Kraków: Universitas.
Sołomieniuk, M. (2012). Biskup Wojciech Anzelm Brodziszewski i jego intuicje naukowe. In: K. Święcicki (ed.), Europa Środkowa i Wschodnia jako przestrzeń spotkania. Na szlakach tradycji kultury. Gniezno: GSW Milenium, 41–52.
Stopka, K. (ed.) (2020). Statuta universitatis scholarium iuristarum studii generalis Paduani ab anno 1331 ad annum 1404 (Codex Biblithecae Cathedralis Gnesnensis 180). Opole: Uniwerstet Opolski.
Strzelecki, A. (1935). Baranowski Wojciech. In: Polski Słownik Biograficz-ny, vol. 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 286–289.
Umińska-Tytoń, E. (1992). Zapożyczenia włoskie w XVIII-wiecznych dia-riuszach. Język Polski, fasc. 2–3, 102–108.
Wojtkowski, J. (1962). Rekonstrukcja drugiego zeszytu katalogu inkuna-bułów biblioteki kapitulnej w Gnieźnie księdza Leona Formanowicza. Archiwa Biblioteki i Muzea Kościelne 18, 81–124.
Zapała, A. (2021). Kontakty Polaków i Litwinów ze Stolicą Apostolską za pontyfikatu papieża Mikołaja V (1447–1452). Warszawa: Instytut Hi-storii Polskiej Akademii Nauk.
Edit16. Edizioni Italiane del 16 secolo: https://alphabetica.it/web/edit-16 (accesso: 15.01.2022).
Manuscripta.pl. A guide to medieval manuscripts in Polish collections: https://manuscripta.pl (accesso: 20.01.2022).
Copyright (c) 2023 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
