Szpetne czy piękne?
O próbach poprawy wizerunku miast Galicji Zachodniej na przełomie XIX i XX wieku
Abstrakt
W Galicji, największym z krajów koronnych monarchii Habsburgów, miasta charakteryzowano jako siedliska kurzu, błota i nieprzyjemnych zapachów. Zmiana tej sytuacji stała się jednym z głównych problemów do rozwiązania przez władze samorządowe, których reaktywacja w 1867 r. rozpoczęła erę autonomiczną Galicji, trwającą aż do I wojny światowej. Najważniejszym aktem prawnym w zakresie kreowania ładu budowlanego w Galicji stały się ustawy budowlane uchwalone dla różnych grup miast, w zależności od ich wielkości. Jednakże część środowiska architektonicznego była świadoma, że ukształtowanie miast przyjaznych mieszkańcom i pięknych wymaga znacznie więcej wysiłku i zależy również od regulacji prawnych dotyczących kształtowania miejskiej przestrzeni. Stąd niektórzy z architektów dążyli do uchwalenia takich ogólnych regulacji prawnych, które zmusiłyby władze lokalne do sporządzania na zarządzanym przez nie obszarze specjalnych planów, zwanych regulacyjnymi. W tym samym czasie troska o przestrzeń miejską stała się jednym z głównych celów dla lokalnych organizacji społecznych noszących nazwę Towarzystwo Upiększenia Miasta, zakładanych w szczególności przez miejscową inteligencję i wzorujących się na organizacjach i indywidualnościach stawiających sobie podobne cele, aktywnych w Europie i na świecie. W efekcie tej mody niemal każde miasto w Galicji starało się mieć taką organizację u siebie, by zajmowała się ulepszaniem przestrzeni miejskiej, np. poprzez zakładanie terenów zielonych, sadzenie drzew, wznoszenie pomników dla bohaterów narodowych itp. Nawet jeśli rezultaty tych wszystkich wysiłków były ograniczone, to sama idea, jaka im przyświecała, spotykała się z powszechną aprobatą.
Bibliografia
Beiersdorf, Z. i Krasnowolski, B. (1993). Przekształcenia urbanistyczne, architektura i sztuka [w czasach autonomii galicyjskiej]. W: F. Kiryk i S. Płaza (red.), Dzieje miasta Nowego Sącza, t. II. Kraków: Wydawnictwo i Drukarnia „Secesja”, 517–526.
Bieńkowski, W. (1997). Strażnicy dziejów miasta narodowej pamięci. To-warzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa w latach 1896–1996. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
Bochenek, M. (2011). Wielki Kraków. Materiały sesji naukowej odbytej 24 kwietnia 2010 roku. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa; Muzeum Historyczne Miasta Krakowa.
Broński, K. (2016). Miasta galicyjskie we współczesnej historiografii. Przegląd badań i problemów. W: K. Broński, R. Kusek i J. Sanetra-Szeliga (red.), Pamięć, wybór, tożsamość. Szkice o mieście. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 25–48.
Bukowiec, M. i Zawadzka, M. (red.) (2008). Jordanowskie idee zdrowia i wychowania fizycznego (100 lat później). Kielce: Wszechnica Święto-krzyska.
Ekielski, W. (1895). Zadania i stanowisko urzędu budownictwa miejskiego w Krakowie. Kraków: Drukarnia „Czasu”.
Fassbender, E. (1916). Zasady nowoczesnej nauki o budowie miast. Kra-ków: G. Gebethner i Spółka.
Felczyński, Z. (1967). Towarzystwo Upiększania Miasta Przemyśla (Rys rozwojowy 1890–1919). Rocznik Przemyski, XI, 375–397.
Golka, M. (1980), Kształtowanie się nowych cech środowiska wizualnego w mieście dziewiętnastowiecznym na przykładzie centrum Poznania. Biuletyn Historii Sztuki, 42, nr 3–4, 446–450.
Hoff, J. (1992). Społeczność małego miasta galicyjskiego w dobie autono-mii. Rzeszów: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Rzeszowie.
Hoff, J. (2001). Wygląd małych miast galicyjskich w XIX i na początku XX wieku. W: Z. Beiersdorf i A. Laskowski (red.), Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Dunajcem a Sanem w okresie au-tonomii galicyjskiej. Jasło: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Śro-dowiska Kulturowego w Rzeszowie, 97–108.
JCKK (1912). Józefa Czecha Kalendarz Krakowski na rok 1913 [wyd. 1912]. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.
Kaczmarska, E. (1996). Znaczenie uzdrowisk polskich w życiu społeczeń-stwa w retrospektywie dwóch wieków. W: B. Czerkies i M. Bewz (red.), Problemy urbanistyczno-architektoniczne miast Galicji. Lwów: Uniwersytet Państwowy „Politechnika Lwowska”, 73–74.
Krasnowolski, B. (2003). Studie über österreichische Architektur, Städte-bau und Raumplanung in Galizien in den Jahren 1772–1815. W: A. Gla-ser, Z. Kowalska, J. Byczkowski, J. Gadomski i S. Grodziski (red.), Aus der Geschichte Österreichs in Mitteleuropa. Heft 4: Kunstgeschichte. Wien: Janineum, 130–170.
Kumaniecki, K.W. (1914). Zarys austriackiego prawa budowlanego ze szczególnem uwzględnieniem galicyjskiego ustawodawstwa. Kraków: nakładem autora.
Kuśnierz, K. (1990). Gorlice. Zarys rozwoju przestrzennego miasta do czasów najnowszych. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Laskowski, A. (2001). Zarys problematyki. W: Z. Beiersdorf, A. Laskowski (red.), Rozwój przestrzenny miast galicyjskich położonych między Du-najcem a Sanem w okresie autonomii galicyjskiej. Jasło: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, 13–30.
Laskowski, A. (2007). Jasło w dobie autonomii galicyjskiej. Miasto i jego przestrzeń. Kraków: Towarzystwo Naukowe Societas Vistulana.
Laskowski, A. (2012). „SIBI ET POSTERITATI”. Autoprezentacja i reklama w środowisku architektów, budowniczych i inżynierów w Galicji u schyłku XIX i na początku XX wieku. Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, 57, z. 1, 35–54.
Laskowski, A. (2021). Wokół warsztatu galicyjskiego urbanisty. Casus tarnowskiego architekta Adolfa Juliusza Stapfa. W: E. Doleżyńska-Sewerniak i R. Mączyński (red.), Wokół zagadnień warsztatu artysty: malarza, rzeźbiarza, architekta…, 2. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 211–221.
Laskowski, A. (2022). On public participation in efforts to beautify the towns and cities of Galicia in times of its autonomy. Prolegomenon. Annales Universitatis Pedagogicae Cracoviensis – Studia de Arte et Ed-ucatione, 17, 7–21.
Lauterbach, A. (1914). Zarys budowy miast podług zasad artystycznych. Sztuka, 5, 28 i n.
Loos, A. (2013). Ornament i zbrodnia. Eseje wybrane. Warszawa: Funda-cja Centrum Architektury.
Łuczyńska B., B. (2002). Fenomen Henryka Jordana – naukowca, lekarza społecznika, propagatora prawa dziecka do ruchu i rekreacji. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Malczewski, J. (1998). Rozbudowa miasta [w czasach autonomii galicyj-skiej]. W: F. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, 2. Rzeszów: Urząd Miasta Rzeszowa; „KAW-Rzeszów”, Sp. z o.o., 229–274.
Meducka, M. (1998). Miasteczko polskie w latach 1900–1939 w relacjach pamiętnikarskich. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 133–151.
Mielicka, H. i Toporek, Z. (1998). Kulturowe funkcje jarmarków. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pedago-giczna im. Jana Kochanowskiego, 203–217.
Nietyksza, M. (1980). Dzieje miast polskich w epoce kapitalizmu. Proble-my, stan badań, postulaty. Kwartalnik Historyczny, nr 2, 399–413.
Pakies, J. (1903). Nowożytny Kraków. Kraków: Drukarnia „Czasu”.
Pawłowski, K.K. (1969). Początki polskiej nowoczesnej myśli urbanistycz-nej. W: Sztuka około 1900. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Na-ukowe, 63–91.
Pawłowski, K.K. (1976). Początki badań nad historią budowy miast a geneza polskiej urbanistyki nowoczesnej. W: Myśl o sztuce. War-szawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 109–117.
Pietrzyk, Z. i Borkowski, H. (1978). Inwentarz zespołu (zbioru) akt: Towa-rzystwo Upiększenia Miasta Krakowa i Okolicy z lat 1888–1914. Mps. [Kraków: Archiwum Państwowe w Krakowie].
Potępa, S. (1998). Złota era Tarnowa. Architektura i budownictwo w Tarnowie na przełomie XIX i XX w. Tarnów: Tarnowskie Towarzy-stwo Kulturalne, Urząd Miasta Tarnowa, P.H.U. Marka sp. z o.o. War-szawa, Muzeum Okręgowe w Tarnowie.
Rakowicz, J. (1912). O nowszych poglądach przy regulacyi miast. Kraków: Drukarnia Literacka.
Regulacya (1901). Regulacya miast. Architekt, 2, 47–48.
Renz, R. (1998). Miasteczka polsko-żydowskie na przełomie XIX i XX wie-ku. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wie-ku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Peda-gogiczna im. Jana Kochanowskiego, 119–131.
Rolle, K. (wyd.). (1931). Kraków. Rozszerzenie granic 1909–1915. Kraków: Gmina Stoł. Król. miasta Krakowa
Rosłanowski, T. (1995). Socjotopografia i urbanistyka Polski i Ukrainy w XIV–XIX/XX wieku (zagadnienia porównawcze). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, 43, nr 1, 3–7.
Sitte, C. (1889). Der Städte-Bau nach seinen Künstlerischen Gründsatzen. Wien: Verlag von Carl Graeser.
Schnür-Pepłowski, S. (1898). Cudzoziemcy w Galicyi (1787–1841). Kraków: Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Stapf, A.J. (1902). Sprawa regulacyi miast i miasteczek w Galicyi. Tarnów: nakładem autora.
Statut (1910). Statut Związku Towarzystw Upiększania Kraju. Kraków: Związek Towarzystw Upiększania Kraju.
Stępniewska, B. (1996), Tendencje kształtowania zieleni w wiekach XIX i XX w Europie. Wrocław: Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocław-skiej.
Szczerba, M., Sroka, Ł., Małecki, J. i Tyrański, W. (2016). Miejskie Przed-siębiorstwo Oczyszczania w Krakowie. 150 lat polskiego samorządo-wego modelu oczyszczania miasta. Kraków: grupa tomami na zlecenie MPO w Krakowie.
Szwankują (1904). Szwankują rządy autonomiczne. Mieszczanin, nr 2 z 15 I, 5.
Święto (1900). Święto drzew. Kurier Lwowski, nr 287 z 16 X, 3.
Tondos, B. (1998). Architektura miejska [w czasach autonomii galicyj-skiej]. W: F. Kiryk (red.), Dzieje Rzeszowa, 2. Rzeszów: Urząd Miasta Rzeszowa; „KAW-Rzeszów”, Sp. z o.o., 287–322.
Wdowiszewski, J. (1890). Artystyczne zasady budowania miast. Czasopi-smo Towarzystwa Technicznego Krakowskiego, nr 7, 58 i n.
Włodarczyk, E. (1992/1995). Miasto dziewiętnastowieczne jako przed-miot zainteresowań badawczych historyków – kierunki badań. Roczni-ki Dziejów Społecznych i Gospodarczych, R. 53–55, 63–77.
Wynot, E.D. Jr. (1979). Urban History in Poland. A critical appraisal. Jour-nal of Urban History, vol. 6, nr 1, 31–79.
Zachariasz, A. (2019), Zielony Kraków – „dla przyjemności i pożytku Sza-nownej Publiczności”. Kraków: Wydawnictwo Politechniki Krakowskiej.
Zielecki, A. (1998). Struktura mieszczaństwa galicyjskiego w latach 1867–1914. W: M. Meducka i R. Renz (red.), Miasteczko polskie w XIX–XX wieku jako zjawisko kulturowo-obyczajowe. Kielce: Wyższa Szkoła Pe-dagogiczna im. Jana Kochanowskiego, 49–97.
Copyright (c) 2024 Uniwersytet Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
