Polskie miasta historyczne wobec wyzwań okresu powojennego

Rafał Matyja

doi:10.35765/pk.2024.4401.18

Rafał Matyja Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie https://orcid.org/0000-0002-7170-4692

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2024.4401.18

Słowa kluczowe: miasta historyczne, urbanizacja, industrializacja, rewitalizacja, PRL

Abstrakt

Tekst analizuje losy polskich miast historycznych w epoce powojennej, ze szczególnym uwzględnieniem procesów odbudowy i współczesnej rewitalizacji miast. Badaniu poddano ośrodki wskazane w państwowym rejestrze zabytków jako objęte ochroną obszarów miejskich i przeanalizowano zmiany liczby ludności i statusu administracyjnego. Wyraźnie podkreślono też znaczenie procesów industrializacji, szczególnie dużych inwestycji przemysłowych i górniczych, dla wzrostu liczby mieszkańców oraz zmiany charakteru miasta historycznego. Przedstawiono też różne czynniki określające ideologiczny charakter odbudowy, a także znaczenie programów rewitalizacji dla przekształceń miejskich przestrzeni zabytkowych. Pokazano, iż każdy z omawianych procesów przekształca i reinterpretuje te obszary w duchu panujących systemów przekonań i nie daje się zredukować do jednego wymiaru ideologicznego (np. komunizmu). Istotnym elementem wpływającym na kształt przestrzeni zabytkowych jest też dostępność zasobów, ograniczająca znaczenie czynników ideologicznych lub wpływająca na charakter rewitalizacji i prowadząca do turystyfikacji lub gentryfikacji tych obszarów.

Biogram autora

Rafał Matyja, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie

Dr hab., politolog, historyk, profesor Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, członek Rady Programowej OEES, stały współpracownik „Tygodnika Powszechnego” i miesięcznika „Architektura & Biznes”. Ostatnio opublikował Miejski grunt. 250 lat polskiej gry z nowoczesnością (2021) oraz wspólnie z Kingą Wojtas-Jarentowską Metropolie w przestrzeni politycznej i administracyjnej Polski (2023).

Bibliografia

Bednarek, M. (2020). Sytuacja prawna cmentarzy żydowskich w Polsce 1944–2019. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.

Castells, M. (1982). Kwestia miejska. Warszawa: Państwowe Wydawnic-two Naukowe.

Chwalba, A. (2004). Dzieje Krakowa, t. 6. Kraków w latach 1945–1989. Kraków: Wydawnictwo Literackie.

Cymer, A. (2018). Architektura w Polsce 1945–1989. Warszawa: Centrum Architektury, Narodowy Instytut Architektury i Urbanistyki.

Dokument z La Valetty (2011). Dokument z La Valletty w sprawie ochrony i zagospodarowania miast historycznych i dzielnic zabytkowych. Opra-cowany przez Komitet Naukowy Miast Historycznych i WSI CIVVIH – ICOMOS, przyjęty przez XVII Zgromadzenie Generalne Międzynaro-dowej Rady Ochrony Zabytków i Miejsc Zabytkowych ICOMOSw Paryżu w dniu 28 listopada 2011 roku. Wersja polska dostępna na stronach https://civvih.icomos.org/wp-content/uploads/2022/03/Valletta-Principles-Polish-language.pdf (dostęp: 10.01.2024).

Friedrich, J. (2014). Odbudowa głównego miasta w Gdańsku w latach 1945–1960. Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria.

Gawlicki, M. (2016). Zabytkowa architektura Gdańska w latach 1945–1951. Kształtowanie koncepcji konserwacji i odbudowy. Gdańsk: Wy-dawnictwo słowo/obraz/terytoria.

Jarczewski, W. (2009). Skala degradacji miast w Polsce. W: Z. Ziobrowski i W. Jarczewski (red.), Rewitalizacja miast polskich – diagnoza. Kra-ków: Instytut Rozwoju Miast.

Kaczmarek, T. (2014). Rozwój, struktura przestrzenna i funkcje centrów handlowych w Polsce. W: E. Klima (red.), Ludność, mieszkalnictwo, usługi – w 70. rocznicę urodzin Profesora Jerzego Dzieciuchowicza. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Krasnowolski, B. (2011). Doktryny konserwatorskie a doświadczenia Spo-łecznego Komitetu Odnowy Zabytków Krakowa. W: B. Krasnowolski (red.), Doktryny i realizacje konserwatorskie w świetle doświadczeń krakowskich ostatnich 30 lat. Kraków: Wydawnictwo WAM, Społeczny Komitet Odnowy Zabytków Krakowa, 13–45.

Krasnowolski, B. (2022). Krakowski Kazimierz. Historia i kultura. Kraków: Towarzystwo Miłośników Historii i Zabytków Krakowa.

Leśniak-Rychlak, D. (2014). Promocja wiedzy i kultury architektonicznej. W: J. Sepioł (red.), Przestrzeń życia Polaków, Warszawa: Stowarzy-szenie Architektów Polskich SARP.

Lubocka-Hoffmann, M. (2019). Powojenna odbudowa miast w Polsce a retrowersja Starego Miasta w Elblągu. Ochrona Zabytków, z. 1, 35–71.

Majewski, P. (2009). Ideologia i konserwacja. Architektura zabytkowa w Polsce w czasach socrealizmu. Warszawa: Wydawnictwo Trio.

Malikowski, M. (1991). Powstawanie dużego miasta. Drogi i bezdroża socjalistycznej urbanizacji na przykładzie Rzeszowa. Rzeszów: Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Rzeszowie.

Marcinek, R. i Woźniak, T. (2018). Służby konserwatorskie – armia ludzi z pasją. W: J. Rulewicz i R. Marcinek (red.), Działaj i miej nadzieję. Stu-lecie państwowych służb konserwatorskich w Polsce 1918–2018. War-szawa: Narodowy Instytut Dziedzictwa, 65–132.

Matusik, P. (2021). Historia Poznania, t. IV (1945–2016). Poznań: Wy-dawnictwo Miejskie Posnania – Towarzystwo Rozwoju Miasta Pozna-nia – Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk.

Musekamp, J. (2015). Między Stettinem a Szczecinem. Metamorfozy miasta od 1945 do 2005. Poznań: Wydawnictwo Nauka i Innowacje.

Pawłowski, K. (1986). Zasady ochrony, odbudowy i rewaloryzacji histo-rycznych zespołów urbanistycznych. W: W. Zin (red.), Zabytki urbani-styki i architektury w Polsce. Odbudowa i konserwacja, t. 1. Warsza-wa: Arkady, 48

Piątek, G. (2020). Najlepsze miasto świata. Warszawa w odbudowie 1944–1949. Warszawa: WAB.

Piccinato, G. (1997). Wszystkie miasta są historyczne (ale niektóre bar-dziej). W: K. Broński, J. Purchla i Z.K. Zuziak (red.), Miasto historyczne. Potencjał dziedzictwa. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, 19–24.

Popiołek, M. (2012). Powojenna odbudowa ulicy Nowy Świat w Warszawie. Warszawa: Mazowiecki Instytut Kultury.

Zborowski, A. i Dej, M. (2009). Ocena stopnia zaawansowania zjawisk degradacji społecznej (patologie społeczne, wykluczenie społeczne i ubóstwo), procesy polaryzacji i segregacji, segmentacja rynku pracy w miastach Polski. W: A. Zborowski (red.), Demograficzne i społeczne uwarunkowania rewitalizacji miast w Polsce. Kraków: Instytut Rozwo-ju Miast.

Ziobrowski, Z. (2009). Urbanistyczny aspekt rewitalizacji. W: Z. Ziobrow-ski i W. Jarczewski (red.), Rewitalizacja miast polskich – diagnoza. Kra-ków: Instytut Rozwoju Miast.

NSP (2021). Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego 2021, Bank Danych Lokalnych GUS, www.bdl.gus.gov.pl.

Rejestr (2023). Narodowy Instytut Dziedzictwa, Rejestr Zabytków Nieru-chomych, dane na dzień 10 lipca 2023. Pozyskano z: https://dane.gov.pl/pl/dataset/1130,rejestr-zabytkow-nieruchomych (dostęp: 27.07.2023).

Statistik (1939). Amtliches Gemeindeverzeichnis für das Deutsche Reich, Statistik des Deutschen Reichs, band 450. Berlin: Verlag für Sozialpoli-tik, Wirtschaft und Statistik, Paul Schmidt.

Wykaz (1933). Alfabetyczny wykaz miast w Polsce w granicach admini-stracyjnych z dn. 1. V. 1933 r. Drugi powszechny spis ludności z dnia 9 grudnia 1931 r. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospoli-tej Polskiej.