Nazwy kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej
Abstrakt
Głównym celem niniejszego artykułu jest próba charakterystyki funkcjonujących w polszczyźnie mówionej nazw kapliczek i krzyży przydrożnych. Materiał badawczy stanowi ponad 60 określeń małych obiektów architektury sakralnej, które zgromadzono w latach 2021–2022 podczas prowadzenia rozmów z najstarszym i średnim pokoleniem mieszkańców Truskolas i wsi okolicznych w gminie Wręczyca Wielka, w powiecie kłobuckim (województwo śląskie). Do analizy wspomnianej grupy nazw własnych włączono również różnego rodzaju dane etnograficzne, np. podania, przekazy, historie i legendy.
W pierwszej części artykułu przedstawiono założenia metodologiczne oraz stań badań. Przybliżono również specyfikę funkcjonowania kapliczek i krzyży przydrożnych na tle kultury ludowej (np. motywacje fundacji, wygląd, kontekst floralny). W drugiej części tekstu skupiono się na analizie nazw małych form architektury sakralnej. Stwierdzono, że najliczniejszą grupę propriów stanowią określenia kapliczek i krzyży utrwalające dane na temat lokalizacji względem innych obiektów. Ponadto pojawiają się motywacje związane z historią regionu, dawnymi mieszkańcami lub fundatorami form sakralnych. Niewielka liczba nazw utrwala także patronów kapliczek.
Nazwy małych obiektów architektury sakralnej nie mają charakteru oficjalnego, funkcjonują głównie w polszczyźnie mówionej. Charakterystycznym zjawiskiem dla omawianej grupy propriów jest występowanie dubletów nazwowych. Podstawowa funkcja nazw kapliczek i krzyży polega na identyfikacji form małej architektury sakralnej. Ponadto mogą one w prosty sposób lokalizować, upamiętniać lub informować o specyfice obiektu.
Bibliografia
Adamowski, J. (2011). Motywacje stawiania krzyży i kapliczek przydrożnych. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 17–41.
Adamowski, J., Wójcicka, M. (red.). (2011). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Brückner, A. (1939). Encyklopedia staropolska, t. I–II, Warszawa: Księgarnia Trzaski, Everta i Michalskiego.
Czerwiński, T. (2012). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Sport i Turystyka Muza SA.
Drewniany kościół pw. św. Jacka w Borze Zapilskim. (b.r.). Pozyskano z: https://sad.slaskie.travel/culturalheritage/2627 (dostęp: 3.04.2022).
Głębocki, A. (1881). Ryciny nasze. Dawne budowle z drzewa. Tygodnik Ilustrowany, t. XII (nr 302), 231–232.
Godek, K. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne – znaki pamięci i religijności (na przykładzie regionu sądeckiego i podkarpackiego). W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 243–255.
Jaśkiewicz, A. (1993). Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic. Rocznik Muzeum Okręgowego w Częstochowie, t. 6, 87–116.
Jaśkiewicz, A. (2003). Kapliczki i krzyże przydrożne Częstochowy i okolic. Częstochowa: Muzeum Częstochowskie.
Jelonek, T. (2013). Truskolasy. Dzieje wsi, jej tradycje oraz zabytki kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja. Wręczyca Wielka: Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej.
Jelonek, T. (2018a). Językowo-kulturowy obraz wsi i jej mieszkańców utrwalony w mikrotoponimach. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Jelonek, T. (2018b). Słownik mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka. Kraków: Instytut Języka Polskiego PAN.
Jelonek, T. (2020). Kapliczki i krzyże przydrożne w nazwach terenowych (na przykładzie mikrotoponimów gminy Wręczyca Wielka w powiecie kłobuckim). Onomastica, t. LXIV, 69–82. DOI: 10.17651/ONOMAST.64.7.
Kała, E., Kędziora, M. i Żerdzińska, K. (2007). Gmina Wręczyca Wielka. Wręczyca Wielka: Gminny Ośrodek Kultury we Wręczycy Wielkiej.
Krupa, M. (oprac.). (2013). Zasoby Dziedzictwa Kulturowego – Gminna Ewidencja Zabytków. Pozyskano z: http://www.wreczyca-wielka.pl/1/tourist/tourist-attractions/monuments-and-memorials/records-of-monuments-in-the-commune/ (dostęp: 13.09.2022).
Kurek, H. (1979). Zasady zapisu tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa. W: B. Dunaj (red.), Wybór tekstów języka mówionego mieszkańców Krakowa. Kraków: Uniwersytet Jagielloński, 15–16.
Kurek, H., (2003). Przemiany leksyki gwarowej na Podkarpaciu. Kraków: Towarzystwo Autorów i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS.
Lubaś, W. (1963). Nazwy terenowe powiatów jasielskiego i krośnieńskiego, cz. 1. Onomastica, t. VIII, 195–236.
Łatak, K. CRL (2022). Klasztor kłobucki. Przestrzeń – ludzie – aktywność – kultura. Łomianki: Wydawnictwo LTW.
Makarski, W. (2009). Kapliczki, figury i krzyże przydrożne- deskrypcje, nominacje, inskrypcje. W: ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczyk i M. Rybka (red.). Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym). Materiały z konferencji Gniezno 22–24września 2008, t. V. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 311–333.
Myszka, A. (2016). Urbanonimia Rzeszowa. Językowo-kulturowy obraz miasta. Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.
Paczos, J. (2011). Floralne otoczenie przydrożnych krzyży. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 57–67.
Pelcowa, H. (2011). Kapliczki i krzyże przydrożne w ustnych przekazach ludowych. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 93–101.
Piechnik, A. (2011). Miejsce krzyży i kapliczek przydrożnych w kulturze ludowej (na podstawie ustnych przekazów gwarowych). W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 103–114.
Pilecka, L. (2008a). Historia kościoła w Truskolasach. W: L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś. Truskolasy: Zespół Szkół im. S. Ligonia, 45–60.
Pilecka, L. (2008b). Historia miejscowości. W: L. Pilecka, B. Roszak, S. Wrzesiński, Truskolasy dawniej i dziś. Truskolasy: Zespół Szkół im. S. Ligonia, 18–44.
Rejduch-Samkowa, I., Samek, J. (red.). (1963). Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. VI: województwo katowickie, z. 7: powiat kłobucki. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.
Seweryn, T. (1958). Kapliczki i krzyże przydrożne w Polsce. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Siwiński, A. (2009). Przydrożna kronika ziemi częstochowskiej. Przewodnik rowerowy, t. I. Częstochowa: Częstochowska Organizacja Turystyczna.
Šrámek, R. (2009). Onomastica sacra – jej status i cele. W: ks. P. Bortkiewicz, S. Mikołajczyk i M. Rybka (red.). Język religijny dawniej i dziś (w kontekście teologicznym i kulturowym). Materiały z konferencji Gniezno 22–24września 2008, t. V. Poznań: Wydawnictwo „Poznańskie Studia Polonistyczne”, 287–293.
Wójcicka, M. (2011). Kapliczkowe inskrypcje – próba analizy i typologii. W: J. Adamowski i M. Wójcicka (red.). Krzyże i kapliczki przydrożne jako znaki społecznej, kulturowej i religijnej pamięci. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 81–92.
Zin, W. (1995). Opowieści o polskich kapliczkach. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Copyright (c) 2024 Uniwersytet Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
