Górnośląska kultura religijna w czasach uprzemysłowienia

(na przykładzie relacji Jana Badeniego SJ)

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2025.5104.09
Słowa kluczowe: Górny Śląsk, religijność, kultura religijna, jezuici, uprzemysłowienie

Abstrakt

W wyniku gwałtownej industrializacji, która nastąpiła w wielu miejscach Europy jako następstwo rewolucji przemysłowej, narodziły się ruchy socjalistyczne, a życie stało się bardziej świeckie. Na Śląsku jednak obserwowany był proces odwrotny – religia pozostała silnym źródłem zarówno wartości, jak i zasad rządzących życiem społecznym. Proces ten był silnie powiązany z kwestiami narodowymi, opartymi na budowaniu więzi polsko-śląskiej wspólnoty narodowej. Relacja Jana Badeniego SJ Z wycieczki na Górny Śląsk opublikowana na łamach „Przeglądu Powszechnego” w 1889 r. to swoiste studium przypadku tego fenomenu.

Biogram autora

Izabela Kaczmarzyk, Uniwersytet Ignatianum w Krakowie

Dr hab., prof. UIK, ukończyła filologię polską na Uniwersytecie Śląskim, również na Uniwersytecie Śląskim uzyskała doktorat z nauk humanistycznych z zakresu literaturoznawstwa oraz stopień naukowy doktora habilitowanego nauk humanistycznych w dyscyplinie nauki o kulturze i religii. Od 2008 r. jest pracownikiem naukowym Uniwersytetu Ignatianum w Krakowie. Obecnie zajmuje stanowisko profesora uczelnianego. Pracuje na Wydziale Filozoficznym, w Instytucie Kulturoznawstwa i Dziennikarstwa, gdzie pełni funkcję kierownika Katedry Kultury Regionalnej i Turystyki. Zajmuje się dziedzictwem kulturowym Śląska. Jej pierwsze prace poświęcone były dawnemu kaznodziejstwu ewangelickiemu, późniejsze zainteresowania naukowe skoncentrowane zostały wokół górnośląskiego dziedzictwa industrialnego od końca XVIII w. do przełomu XIX i XX w. oraz kultury pamięci. Jest autorką takich prac jak: Adam Gdacjusz. Z dziejów kaznodziejstwa śląskiego (Katowice, 2003), W cieniu mitu. Rzecz o Karolu Goduli (Ruda Śląska 2007) oraz Krajobraz, portret, maska. Studia o górnośląskim imaginarium przemysłowym (Kraków 2019), a także kilkudziesięciu artykułów opublikowanych w monografiach zbiorowych i czasopismach naukowych.

Bibliografia

• Antoniewicz K. (1851). Pamiątka missyi górnoszląskiej, odbytej roku 1851. Piekary Niemieckie: Nakładem J. Ks.Kanonika J.A. Fietzek.

• Bieś, A. P. (2012). Jan Badeni SJ (1858-1899). U początków ruchu społecznego katolików w Galicji. Kraków: Wydawnictwo WAM, Akademia Ignatianum.

• Bigdon R. (1973). Rozwój sieci parafialnej w miastach i osiedlach centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w latach 1850-1914 na przykładzie parafii NMP w Bytomiu oraz terenów z nią graniczących, Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, nr 3, s. 111-133.

• Bigdon, R. (1973). Rozwój sieci parafialnej w miastach i osiedlach centralnej części Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego w latach 1850-1914 na przykładzie parafii NMP w Bytomiu oraz terenów z nią graniczących. Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego, t. 3, s. 111-133.

• Chylińska D., Kosmala G. (2012). Sakralizacja przestrzeni wobec współczesności. W: Bernat S., Flaga M. (red.), Sacrum w krajobrazie. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego” nr 17. Sosnowiec: Komisja Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego, s. 47-68.

• Dworak J.S. (1937). Dzieje parafii nowobytomskiej. Nowy Bytom: [b.w].

• Głazek D. (2003), Domus Celeberrima. Architektura sakralna (katolicka) przemysłowej części Górnego Śląska 1870-1914. Katowice: Akademia Sztuk Pięknych, Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego.

• Górecki J. (1994). Pielgrzymki na Górnym Śląsku w latach 1869-1914. Katowice: Societas Scientiis Favendis Silesiae Superioris.

• Kaczmarzyk I. (2016), Sakralizacja górnośląskiej przestrzeni industrialnej na przełomie XIX i XX wieku. W: D. Qurini-Popławska, Ł. Burkiewicz (red). Sacrum w mieście, t. 2. Kraków: Akademia Ignatianum, Wydawnictwo WAM.

• Kaczmarzyk I. (2019). Krajobraz, portret, maska. Studia o górnośląskim imaginarium przemysłowym. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie.

• Kossakowska-Jarosz K (2014b)., Górnoślązacy wobec zabytków. (Bez)troska w przejawach dawnych. W: Budrewicz Z., Sineko M. (red.). Krajobrazy pamięci. Pamięć krajobrazu. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Pedagogicznego.

• Kossakowska-Jarosz K. (2014a). Skryby z charyzmą. Estetyka biedermeieru a tożsamość górnośląska, Opole: Wydawnictwo Uniwersytetu Opolskiego.

• Ksiądz z Krakowa [Jan Badeni] (1889). Z wycieczki na Górny Szląsk. Przegląd Powszechny, t. 24 (6). Kraków: Druk Wł. L. Anczyca i Spółki pod zarządem Jana Gadowskiego [nadbitka].

• Kubacz A. (2020). Proboszcz – „farorz” jako koordynator życia religijnego, społecznego i kulturalnego w parafiach górnośląskich w II połowie XIX i na początku XX wieku. W: Niesyto A. (red.), Fenomen górnośląskiego kapłana i Kościoła – w poszukiwaniu tożsamości. Materiały z konferencji naukowej, Katowice: Muzeum Historii Katowic, s. 63-102.

• Maliszewski J. (1993). J.W. Goethe na Śląsku. O podróży poety w 1790 roku. Opole: Państwowy Instytut Naukowy – Instytut Śląski

• Michalski Józef. Pozyskano z: https://silesia.edu.pl/index.php/Michalski_Józef (dostęp: 28.05.2025).

• O braciach naszych na Śląsku (1850). Wiarus, nr 7. Za: W stronę Odry i Bałtyku. Wybór źródeł (1795-1950). T. 1. O ziemię polską i polski lud (1795-1918) (1990). Wrzesiński W. (red.). Wrocław: Uniwersytet Wrocławski; Warszawa: „Volumen”.

• Olszar H. (2018). Rola nowożytnych parafii w transformacji industrialnej górnośląskich miejscowości. Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego 38(2), 193–216. DOI: org/10.25167/RTSO/38(2018)2/193-216.

• Pawlik J. (1981). Rozwój sieci parafialnej na Górnym Śląsku w latach 1870–1960. Roczniki Humanistyczne, t. 29, z. 2, s. 199–221.

• Piecha B. (2002). Barbara. Barbórka. Święta. Kult świętej Barbary na Górnym Śląsku. Literatura i sztuki piękne, Katowice: Księgarnia św. Jacka, „Gość Niedzielny”.

• Piecha van Schagen (2018). Kult świętej Barbary wśród górników kopalń węgla kamiennego na Górnym Śląsku w XIX i XX wieku. Zabrze: Muzeum Górnictwa Węglowego.

• Skrzypietz A. (2020), Być kapłanem na Górnym Śląsku – codzienność kapłańska w górnośląskiej rzeczywistości na przełomie XIX i XX wieku. W: Niesyto A. (red.), Fenomen górnośląskiego kapłana i Kościoła – w poszukiwaniu tożsamości. Materiały z konferencji naukowej, Katowice: Muzeum Historii Katowic, Katowice, s. 41-62.

• Solski T. (1999), Ks. Adolf Kolping (1813-1865) jako założyciel katolickich związków czeladniczych: ich rozwój w Niemczech w latach 1846-1865. Wrocławski Przegląd Teologiczny, nr 7/1, s. 145-154. Pozyskano z: https://bazhum.muzhp.pl/media/texts/wrocawski-przeglad-teologiczny/1999-tom-7-numer-1/wroclawski_przeglad_teologiczny-r1999-t7-n1-s145-155.pdf (dostęp: 20.05.2025).

• Świątkiewicz W (2015). Religijność. W: Encyklopedia województwa śląskiego, t. 2. Pozyskano z: http://ibrbs.pl (dostęp: 18.05.2025).

• Świątkiewicz W. (1997). Tradycja i wybór. Socjologiczne studium religijności na Górnym Śląsku, Katowice: KSPGŚ PAN; Wrocław: CBŚiB UW.

• Świątkiewicz W. (2005). Symbole górnośląskiej kultury. Gazeta Uniwersytecka. Miesięcznik Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Dodatek specjalny. Drugie spotkania Popiołkowskie, nr 9 (129), s. 8-13. Pozyskano z: https://gazeta.us.edu.pl/sites/gazeta.us.edu.pl/files/PDF/e-GU2005-129-9-SP.pdf (dostęp: 10.07.2025).

• Załęski S. (1906). Jezuici w Polsce porozbiorowej. Część II. 1820-1905. Kraków: Drukiem i nakładem L. Anczyca i Sp.

Opublikowane
2025-12-30
Jak cytować
[1]
Kaczmarzyk, I. 2025. Górnośląska kultura religijna w czasach uprzemysłowienia: (na przykładzie relacji Jana Badeniego SJ). Perspektywy Kultury. 51, 4 (grudz. 2025), 117-128. DOI:https://doi.org/10.35765/pk.2025.5104.09.
Numer
Tom 51 Nr 4 (2025): Jezuickie dziedzictwo kulturowe Krakowa i Małopolski
Dział
Jezuickie dziedzictwo kulturowe Krakowa i Małopolski

Copyright (c) 2025 Perspektywy Kultury

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:

  1. utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
  2. zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
  3. rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
  4. wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
  5. rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
  6. publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym. 

Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.