Ikony doby baroku na Podlasiu. Rekonesans

Joanna Tomalska-Więcek  Joanna Tomalska-Więcek

doi:10.35765/pk.2022.3803.16

Joanna Tomalska-Więcek Uniwersytet Warszawski https://orcid.org/0000-0003-1142-7192

DOI: https://doi.org/10.35765/pk.2022.3803.16

Słowa kluczowe: Podlasie, unia brzeska, ikony, barok, okcydentalizacja

Abstrakt

Ikony na Podlasiu należą do najciekawszych zjawisk kulturowych, ale ich dzieje nie są do dziś zbadane. W artykule zostały omówione dzieła okresu baroku. Większość z nich najprawdopodobniej było przeznaczonych dla cerkwi unickich. Autorka omawia kilka z tych ikon.

Biogram autora

Joanna Tomalska-Więcek , Uniwersytet Warszawski

Historyczka sztuki, muzealnik, autorka wielu artykułów i książek opublikowanych w krajowych i regionalnych periodykach poświęconych kulturze Podlasia i stratom kulturowym regionu. Autorka wielu wystaw w Białymstoku (m.in. Ikony, 1985; Galeria Sztuki Współczesnej, 1985; Benn Rabinowicz, 2010; Simon Segal – tajemnicze dziecko Białegostoku, 2014 – we współpracy z francuskim Towarzystwem Przyjaciół Simona Segala). Szczególnym obiektem jej zainteresowania są ikony na Podlasiu. Laureatka Nagrody Artystycznej Prezydenta Miasta Białegostoku (2015).

Bibliografia

AP – Archiwum Parafialne, Bielsk Podlaski, Zespół wizytacji cerkwi Bohojawleńskiej-Michajłowskiej z lat 1759–1810.

AP – Archiwum Parafialne, Czyże, Zespół inwentarzy z lat 1759–1799. APL, CHKGK – Archiwum Państwowe, Chełmski Konsystorz Greckokatolicki, Protokoły wizytacyjne i wizytacja generalna cerkwi w diecezji chełmskiej, bełskiej i brzeskiej.

AWUOZ – Archiwum Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, Białystok. Episkop Iosif (Sokolov) – Епископ Иосиф (Соколов). (1899). Гродненский православно-церковный календарь, или Православие в Брестско-Гродненской земле в конце XIX в. Воронеж.

KZSP, 1996 – Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa: Województwo białostockie, t. 12, z. 1: Siemiatycze, Drohiczyn i okolice, oprac. M. Kałamajska-Saeed. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.

KZSP, 2016 – Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 12, z. 3: Województwo podlaskie. Powiat białostocki, red. M. Zgliński i K. Kolendo-Korczak. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.

KZSP, 2019 – Katalog zabytków sztuki w Polsce. Seria nowa, t. 12, z. 4: Województwo podlaskie (białostockie). Powiat bielski, oprac. aut., red. Z. Michalczyk, D. Piramidowicz, K. Uchowicz i M. Zgliński, t. I–II. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.

Lietuvos mokslų akademijos. Vrublevskių biblioteka, Wilno, Wizytacja generalna Aleksandra Jodki z 1759 r.

LVIA – Lietuvos valstybės istorijos archyvas, Wilno, Zbiór duchownego konsystorza litewskich unitów.

Maroszek, J. i Wilczewski, W.F. (oprac.) (1996). Księga wizyty dziekańskiej dekanatu podlaskiego przeze mnie księdza Bazylego Benedykta Guttorskiego dziekana podlaskiego, plebana golniewskiego w roku 1773 miesiąca Novembra dnia 17 iuxta vetus kalendarza sporządzona. Guttorski Bazyli Benedykt. Białystok: Białostockie Towarzystwo NaukoweNarodowy Instytut Dziedzictwa w Warszawie, Teki Glinki.

Synod prowincialny ruski w mieście Zamościu roku 1720 odprawiony. a w r. 1724 (…) łacińskim językiem w Rzymie (…) wydany. (…) na polski przez J.X. Polikarpa Filipowicza (…) przewiedziony. (…) Pamiętnikiem przedrukowany Roku Pańskiego 1785. Wilno: Drukarnia OO. Bazylianów.

Borowski, E. (1985). Działalność Zgromadzenia Misji w Siemiatyczach (1719–1832). Studia Teologiczne, t. III, 171–216.

Ciołka, D. (2015). Latynizacja Kościoła unickiego w Rzeczypospolitej po synodzie zamojskim. Białystok: Libra.

Czajkowski, J. (red.) (1998). Ikona karpacka. Album wystawy. Sanok: Muzeum Budownictwa Ludowego.

Deluga, W. i Casino-Minkiewicz, M. (1999). L’évolution de l’iconographie dans l’Église gréco-catholique au XVIII siècle, à la lumière des sources écrites. Revue des Etudes Slaves, t. LXXI, f. 2, 225–242.

Gronek, A. (1998–1999). Wpływ grafiki zachodniej na ilustracje ukraińskich druków liturgicznych w XVII i XVIII w. Krakowskie Zeszyty Ukrainoznawcze, t. VII–VIII, 313–337.

Gronek, A. (2001). Recepcja niderlandzkich wzorów graficznych w siedemnastowiecznych cyklach pasyjnych w cerkwiach Zaśnięcia Matki Bożej i św. Piatnic we Lwowie. W: Ars Graeca – Ars Latina, Studia dedykowane Profesor Annie Różyckiej – Bryzek. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 231–244.

Gronek, A. (2009). Inspiracje twórców zachodnioruskich grafiką niemiecką w XVI–XVII w. W: A. Gronek, Wokół Ukrzyżowanego. Studia nad tematem Pasji w ukraińskim malarstwie ikonowym. Warszawa: Neriton, 50–75.

Gronek, A. (2012). Stopień adaptacji cech renesansowych we lwowskim malarstwie cerkiewnym w pierwszej połowie XVII w. W: M. Janocha (red.), Bizancjum a renesansy. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 359–368.

Janocha, M. (2000a). Obraz i ikona. O spotkaniu dwóch języków w malarstwie sakralnym na kresach Rzeczypospolitej w XVI–XVII w. na przykładzie tematu Chrztu Chrystusa i Zesłania Ducha św. W: E. Woźniak (red.), Inspiracje chrześcijańskie w kulturze Europy, cz. II. Materiały z konferencji 11–14 maja 1999. Łódź: Archidiecezjalne Wydawnictwo Łódzkie, 297–322.

Janocha, M. (2000b). Unia brzeska a malarstwo ikonowe XVII w. Dialog wyznań czy dialog kultur? W: J. Harasimowicz (red.), Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII w. Materiały sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Wrocław, listopad 1999. Warszawa: Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 399–415.

Janocha, M. (2008). Białoruskie malarstwo ikonowe. Ethos, R. 21, nr 1, 127–135.

Janocha, M. (2019). Ikony w Polsce. Od średniowiecza do współczesności. Warszawa: Arkady.

Kalinowski, E. (2019). Przestrzeń religijna przestrzenią konfliktu. Spór pomiędzy wyznawcami katolicyzmu (greckiego i rzymskiego) oraz prawosławia w Bielsku Podlaskim za panowania Władysława IV Wazy (1632– 1648). W: J. Dobrzański (red.), Juchnowieckie szepty historii, t. 4. Juchnowiec Kościelny, 9–19.

Konończuk, W. (2016). W kręgu dworu Branickich – podlaska gałąź rodu Węgierskich herbu Wieniawa. Bielski Almanach Historyczny, t. 1, 7–45.

Kronika polska Marcina Bielskiego nowo przez Joach(ima) Bielskiego syna iego wydana (1597). Kraków: w drukarni J. Siebeneychera.

Matus, I. (2013). Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach trzydziestych XIX w. Białystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku.

Matus, I. (2017). Klasztor w Supraślu (od unii do prawosławia). Acta Neophilologica, t. XIX nr 1, 179–196.

Milovidov, A. – Миловидов, A. (1910). Рукописное отделение Виленской публичной библиотеки: его история и состав. Вильна: тип. „Русский Почин”.

Mironowicz, A. (1998). Życie monastyczne na Podlasiu. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne.

Likowski, E. (1906). Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX w., uważane głównie ze względu na przyczyny jego upadku, t. I. Warszawa: Skład Główny Gebethnera i Wolfa.

Nowakowski, P. (2018). Synod zamojski 1720 r. i społeczno-polityczne życie kościelne Ukrainy. Vìsnik Agrarnoï Istorìï Naukovij Zurnal, nr 25–26.

Pokrovskij, F. – Покровский, Ф. (1895). Apxeoлогическая карта Гродненской губернии. Вильна: Типография А.Г. Сыркина.

Pucko, V.G. – Пуцко, В.Г. (2001). Сакральное искусство Беларуси между Воcтоком и Западом. W: Хрысцiянстваiбeлаpуская культура, Maтерыяы III Miжнароднага кангреса беларусiстаў „Беларуская культура ў дыялогу цывилізацій”. Miнск, 138–140.

Ryszkiewicz, A. (1993). Mirys Augustyn. W: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających, t. V. Warszawa: Instytut Sztuki PAN.

Sosna, G. (1979). Szczyty. Wiadomości Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego, nr 1–2.

Sosna, G. (1989). Rys historii parafii prawosławnej w Siemiatyczach. W: H. Majecki (red.), Studia i materiały do dziejów Siemiatycz. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Sosna, G. i Fionik, D. (1995). Dzieje cerkwi w Bielsku Podlaskim. Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne.

Sosna, G. i Fionik, D. (1999). Parafia Ryboły. Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne, 51–63.

Sosna, G. i Fionik, D. (2005). Szczyty, Dzieje wsi i parafii. Bielsk Podlaski – Ryboły – Białystok: Białoruskie Towarzystwo Historyczne.

Sosna, G. i Troc-Sosna, A. (2001). Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk.

Stalończyk, L. (1996). Zabytki ruchome zakonserwowane w latach 1980– 1985. Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, nr 2, 99–109.

Stalończyk, L. (1999). Z dziejów nieistniejącej cerkwi w Czyżach. Zabytki sztuki i ich konserwacja. Biuletyn Konserwatorski Województwa Podlaskiego, nr 5, 7–66.

Stawecka, K. (2017). Najważniejsze zmiany w wyposażeniu cerkwi Zwiastowania Bogarodzicy w Supraślu po wprowadzeniu unii brzeskiej. Latopisy Akademii Supraskiej, Cerkiew a asymilacja, Swój i obcy, t. VIII, 131–150.

Sysoeva, L.L. – Сысоева, Л.Л. (2008). Произведeния могилевской школы иконописи XVII–XVIII вв. в собрании НХМ РБ. Паведамленні Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь: навукова-інфармацыйнае выданне, t. VII, 221–228.

Tomalska, J. (2013a). Najstarsze ikony na Podlasiu – relikty z XVI w. W: Sztuka sakralna pogranicza, t. II. Materiały z konferencji naukowej II Międzynarodowego Festiwalu Sztuki Sakralnej Pogranicza Przemyśl 11–12.10.2013. Przemyśl, 85–98.

Tomalska, J. (2013b). Nieznana ikona z Mielnika. Przyczynek do dziejów ikony na Podlasiu. Studia Podlaskie, t. XXI, 113–126.

Tomalska, J. (2015). W poszukiwaniu najstarszych ikon prawosławia polskiego – Czyże. Studia Podlaskie, t. XXIII, 31–49.

Tomalska, J. (2019). Warsztat ikonowy w Lipsku nad Biebrzą w XVII w. W: A. Gronek i A.Z. Nowak (red.), Studia o kulturze cerkiewnej w dawnej Rzeczypospolitej, t. II. Kraków: Księgarnia Akademicka, 151–168.

Vysockaâ, N.F – Высоцкая, Н.Ф. (2001). Роль белорусcкой иконописи в развитии христианского искусcтва. W: В. Скалабан (red.), Гiсторыя, культурологiя, мастацтвазнаўсва. Матэрыялы III Мижнароднага кангрэса беларусiстаў „Беларуская культура ў дыялогу цывiлізацый”. Мiнск: Беларускі кнігазбор, 282–284.