„Przerabianie na pożyteczne ogniwo w wielkim łańcuchu”, „zamaszystość w stylu Zagłoby” i „półtrzeźwe, półpijane dionizyjskie wiersze”
czyli o kulturze studenckiej pierwszych dekad zaborów na przykładzie wileńskiego Towarzystwa Filomatów
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest pokazanie, na przykładzie aktywności wileńskiego Towarzystwa Filomatów (1817–1824), jaki miała charakter i jaką rolę odegrała szeroko rozumiana „kultura studencka” w życiu pierwszej generacji Polaków urodzonych w niewoli politycznej. Artykuł ten, w znacznej mierze posiadający charakter przeglądowy, zwraca uwagę na rozmaite przejawy, formy i konteksty ówczesnej „kultury studenckiej”.
Bazę źródłową stanowić będą materiały zebrane w Archiwum Filomatów, obejmującym zarówno dokumenty związane z działalnością organizacyjną związku, jak również literackie juwenilia członków grupy oraz ich korespondencję z lat 1819–1823. Zgromadzone tam źródła, obrazujące formację intelektualną i kulturową filomatów oraz ich barwną obyczajowość, zebrane i zachowane zostały dzięki systematyczności oraz wysokiemu stopniowi formalizmu samych studentów wileńskich. W celu rekonstrukcji przejawów i form kultury studenckiej filomatów wileńskich sięgnięto także do pamiętników i wspomnień, jak również do bogatej literatury przedmiotu im poświęconej (dawnej i współczesnej).
Bibliografia
Archiwum filomatów. Część I. Korespondencja 1815–1823, wyd. J. Czubek, Kraków 1913; Część II. Materiały do historii towarzystwa Filomatów, wydali S. Szpotański i S. Pietraszkiewiczówna, Kraków 1920–1921; Część III. Poezja Filomatów, wyd. J. Czubek, Kraków 1922.
Bartnicka K., (2000), Absolwenci Uniwersytetu Wileńskiego z lat 1831-1832, „Rozprawy z dziejów oświaty” 39.
Beauvois D., (1991), Szkolnictwo polskie na ziemiach litewsko-ruskich 1803- 1832, t. I-II, Rzym-Lublin: Fundacja Jan Pawła II. Redakcja Wydawnictw KUL.
Beauvois D., (2012), Wilno – polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bieliński J., (1899-1900), Uniwersytet Wileński (1579–1831), t. 3, Kraków: Wł. Anczyc.
Borowczyk J., (2014), Zesłane pokolenie. Filomaci w Rosji (1824–1870), Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Boy Żeleński T., (1985), Reflektorem w mrok. Wybór publicystyki, wybór, wstęp i oprac. A. Z. Makowiecki. Warszawa: PIW.
Ciechanowska D., (2009), Kultura studiowania, w: Proces kształcenia akademickiego studenta, red. D. Ciechanowska,. Szczecin: Wyd. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego.
Cieśla-Korytowska M., (1998), Mickiewicz a muzyka, muzyka a Mickiewicz, w: Mickiewicz w pieśni, red. B. Stryszewska, Kraków: PWM.
Cybulski R., (1972), Józef Zawadzki — księgarz, drukarz, wydawca, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Domeyko I., (1928), Filomaci i filareci (według. wyd. w Poznaniu 1872), w: Promieniści, Filomaci – Filareci, zebr. i obj. H. Mościcki, Warszawa: Gebethner i Wolff.
Dopart B., (2013), Romantyzm polski i wiek XIX. Zarysy, rekonesanse, Kraków: Księgarnia Akademicka.
Dr Szeliga [J. Bieliński], (1889), Kilka słów o Filomatach i Filaretach, „Przewodnik Naukowy i Literacki” 1889, R. 17.
Dziamski G., (2011), Kultura studencka: poszukiwanie alternatywy, w: Kultura studencka. Zjawisko – twórcy – instytucje, red. E. Chudziński, Kraków: Fundacja STU.
Gajkowska C., (1991), Czasopiśmiennictwo literackie XIX wieku, w: Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bachórz, A. Kowalczykowa, Wrocław: Ossolineum.
Graszewicz M., (1980), Rozważania o kulturze studenckiej, w: Almanach kulturalny i artystyczny SZSP 1977-1980, red. Leszin - Koperski J., Sawicki Z., Waśkiewicz A. K., Młodzieżowa, Warszawa: Agencja Wydawnicza.
Jędrzejewski T., „O ty, ze szkła zrobiona, przeźroczysta szklanko!”. Biesiadne wiersze filomackie wobec przemian tradycji anakreontycznej w początkach XIX wieku, (2021), pl.it / rassegna italiana di argomenti polac-chi”, nr12.
Kallenbach J., (1909), Archimum Filomatów, „Biblioteka Warszawska” - Warszawa: druk A. Ginsa, 1909, R. 69, t. 1, z. 3.
Kallenbach J., (1919), Triumf filomatów, Warszawa: Wydawca: nakł. Gebethnera i Wolffa.
Kallenbach J., (1926), Adam Mickiewicz, Lwów - Warszawa – Kraków: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich.
Kamiński A., (1982), Funkcje pedagogiki społecznej, Warszawa: PWN.
Kamionka-Straszakowa J., (1974), Nasz naród jak lawa. Studia z literatury i obyczaju doby romantyzmu, Warszawa Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kawyn-Kurzowa Z., (1963), Język Filomatów i Filaretów. przyczynek do dziejów języka polskiego XIX wieku; słowotwórstwo i słownictwo, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Kowal J., (2014), „Talent (nie)wyższy nad mierność”. Kilka uwag o zjawisku wierszomanii na Litwie w latach 1815–1830, „Prace Polonistyczne”, seria LXIX.
Kukulowicz T., (2014), Raperzy kontra filomaci, Warszawa: NCK.
Leszin – Koperski J., Sawicki Z., Waśkiewicz A. K., (1980), Almanach mchu kulturalnego i artystycznego SZSP 1977-1980, Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza.
Ławski J., (2005), Przemiany obrazu i znaczenia Wilna w twórczości Adama Mickiewicza, „Słupskie Prace Filologiczne. Seria Filologia Polska” 4.
Miller A., (1936), Teatr polski i muzyka na Litwie jako strażnice kultury Zachodu (1745–1865). Studium z dziejów kultury polskiej, Wilno: Wydawnictwo im. Stanisława i Tekli z hr. Borychów Łopacińskich.
Morawski S., (1959), Plotki. Czterdzieści i oko, w: Kilka lat młodości mojej w Wilnie (1818-1825), opr. A. Czartkowski, H. Mościcki, Warszawa: PIW.
Pigoń S., (1829), Z życia młodzieży akademickiej, w: tenże, Z dawnego Wilna. Szkice obyczajowe i literackie, Wilno: Magistrat m. Wilna.
Puzynina G., (1928), W Wilnie i dworkach litewskich (1815–1843), Wilno: Wydawca: druk Józefa Zawadzkiego.
Ratajska K., Koncepcja filomatyzmu w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych xix wieku, (1981), „Acta Universitatis Lodziensis, folia litteraria 1”.
Rymkiewicz J.M., Sawicka D., Witkowska A., Zielińska M., (2001), Mickiewicz. Encyklopedia, Warszawa: Wyd. Horyzont.
Skoczek T., (1988), Kultura studencka. Mit i rzeczywistość, Kraków: Krakowskie Wydawnictwo Akademickie.
Skoczek T., (2011), Kultura studencka 1975-1989: próba opisu zjawiska, (2011), „Niepodległość i Pamięć 18/3-4 (35-36)”.
Skwarczyński Z., (1956), Poprzednicy filomatów, „Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 47/1”.
Stankiewicz–Kopeć M., (2009), Pomiędzy klasycznością a romantycznością, Kraków, Wydawnictwo: Księgarnia Akademicka.
Stankiewicz–Kopeć M., (2016), Jak bawili się filomaci? Rola zabawy w działalności towarzystwa filomatów wileńskich, „Polonistyka Ukraińska”.
Szmyt A., (2018), Źródła do dziejów polskiego szkolnictwa na Ziemiach Zabranych w zbiorach Rosyjskiej Biblioteki Narodowej w Sankt Petersburgu, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. XXV.
Tyszka A., (1971), Uczestnictwo w kulturze. O różnorodności stylów życia, Warszawa: PWN.
Urbanek J., (2002), Uczestnictwo młodzieży akademickiej w kulturze, Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
W. Sakwiński, Turystyka studencka na Politechnice Gdańskiej, w: s. 1. https://pg.edu.pl/files/2021-11/rozdzia%C5%82%204_5_6_7_547-790.pdf (dostęp z 16 marca 2024 r.)
Witkowska A., (1959), Wstęp, w: Wybór pism filomatów, oprac. A. Witkowska, Wrocław: BN I, nr 77.
Witkowska A., (1962), Rówieśnicy Mickiewicza. Życiorys jednego pokolenia, Warszawa: „Wiedza Powszechna”.
Witkowska A., (1975), Mickiewicz. Słowo i czyn, Warszawa: PWN.
Witkowski M., (1971), Świat teatralny młodego Mickiewicza, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Wróblewska V., (2015), Czy warto badać kulturę studencką na UMK? Wprowadzenie, w: Kultura studencka. Z badań folklorystycznych na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika, red. V. Wróblewska, Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Wyka K., (1989), Pokolenia literackie, Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Zawadzka, D. (2019). Filomaci w pamięci narodowej i regionalnej – na przykładzie podlaskich członków towarzystw wileńskich. „Polonistyka. Innowacje” (9).
Zdanowicz I., Kilka szczegółów o filomatach i filaretach. Według opowiadania jednego z ich założycieli, w: Promieniści Filomaci – Filareci, (1928), zebr. i obj. H. Mościcki, Warszawa. Nakł. Gebethnera i Wolfa
Żaglewska A., (2021), Idzie o to, żeby szło. Miało wzięcie. Działało. Żyło”. Improwizowanie filomatów, „pl.it / rassegna italiana di argomenti polacchi” , XII.
Żaglewska A., (2022), „Fail better”, czyli jak poprawić improwizację, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Litteraria Polonica”, 1(64).
Copyright (c) 2024 Perspektywy Kultury
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
