Neuroróżnorodność
konceptualizacja własnej tożsamości
Abstrakt
Artykuł podejmuje problematykę neuroróżnorodności jako kluczowego pojęcia współczesnego dyskursu psychologicznego i kulturoznawczego, akcentując jej znaczenie w procesie konceptualizacji tożsamości jednostki. Neuroróżnorodność, wyrosła z tradycji samorzeczniczej, a następnie rozwinięta w kontekście akademickim, stanowi alternatywę wobec paradygmatu biomedycznego, proponując ramy interpretacyjne dla rozumienia odmienności neurologicznych jako naturalnej zmienności ludzkiego funkcjonowania. Analiza pokazuje, iż tożsamość osób neuroatypowych kształtuje się w dynamicznej interakcji wymiarów osobistych i społeczno-kulturowych, zgodnie z teoriami tożsamości społecznej i interakcjonistycznymi koncepcjami rozwoju „Ja”. Neuroróżnorodność funkcjonuje zatem jednocześnie jako kategoria naukowa i kulturowa – ujmowana w perspektywie psychologii pozytywnej, filozofii umysłu oraz badań nad inkluzyjnością. Bywa też intepretowana w kategoriach narracji społecznych, które redefiniują znaczenie zróżnicowaniu rozwoju neurologicznego w przestrzeni publicznej. W artykule zwrócono uwagę na pewne napięcie zarysowujące się między afirmatywnym ujęciem neuroróżnorodności a krytyką jej nieprecyzyjnej terminologii i ograniczonej falsyfikowalności. Konkluzja publikacji wskazuje, że zrozumienie neuroróżnorodności jako ram rozwoju tożsamości wymaga integracji wymiaru psychologicznego (indywidualne doświadczenie człowieka, samowiedza, kondycja) z kulturowym (ruchy samorzecznicze, praktyki inkluzyjne), co otwiera nowe perspektywy badawcze w psychologii, kulturoznawstwie, ale również w planowaniu polityki społecznej.
Bibliografia
Armstrong, T. (2010). Neurodiversity: Discovering the Extraordinary Gifts of Autism, ADHD, Dyslexia, and Other Brain Differences. Cambridge: Da Capo Press.
https://extranet.uj.edu.pl/lib/ujagiellonski/,DanaInfo=site.ebrary.com+docDetail.action?
docID=10392468&p00=armstrong%20neurodiversity [dostep 30.04.2012]
Baron-Cohen, S. (2017). Editorial perspective: neurodiversity – a revolutionary concept for autism and psychiatry. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 58(6), 744-747. https://doi.org/10.1111/jcpp.12703
Bolak, E., Gerc, K., Perzanowska, A. (2024). Model wspólnotowego miejsca zamieszkania dla osób w spektrum autyzmu. Kraków: Wydawnictwo JAK.
Blume, H (1998, 30.09.). Neurodiversity. On the neurological underpinnings of geekdom. The Atlantic.
Pozyskano z http://www.theatlantic.com/magazine/archive/1998/09/neurodiversity/305909/
Bölte, S., Lawson, W. B., Marschik, P. B., Girdler, S. (2021). Reconciling the seemingly irreconcilable: The WHO’s ICF system integrates biological and psychosocial environmental determinants of autism and ADHD: The International Classification of Functioning (ICF) allows to model opposed biomedical and neurodiverse views of
autism and ADHD within one framework. BioEssays, 43(9), artykuł 2000254.
https://doi.org/10.1002/bies.202000254
Bremer, J.(2010). Wprowadzenie do filozofii umysłu, Kraków: Wydawnictwo WAM.
Broderick, A. A., Ne'Eman, A. (2008). Autism as metaphor: narrative and counter narrative. International Journal of Inclusive Education, 12 (5–6), 459–476.
https://www.academia.edu/6421135/Broderick_A_and_Neeman_A_2008_Autism_as_metaphor_Narrative_and_counternarrative [dostęp 28.08.2024].
Cadsby, C. B., Du, N., Song, F. (2016). In-group favoritism and moral decision-making. Journal of Economic Behavior and Organization, 128, 59-71. https://doi.org/10.1016/j.jebo.2016.05.008
Chalmers, D. (2010). Świadomy umysł. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Chapman, M., Dammeyer, J. (2017). The significance of deaf identity for psychological well-being. Journal of Deaf Studies and Deaf Education, 22(2), 187-194. https://doi.org/10.1093/deafed/enw073
Chapman, R. (2021). Neurodiversity and the social ecology of mental functions. Perspectives on Psychological Science, 16, (6), 1360–1372. doi: 10.1177/1745691620959833
Chen, G. (2014). Influential Factors of Deaf Identity Development. Electronic Journal for Inclusive Education, 3(2). https://corescholar.libraries.wright.edu/ejie [dostęp 20.05.2025]
Chrysochoou, M., Zaghi, A. E., Syharat, C. M. (2022). Reframing neurodiversity in engineering education. Frontiers in Education, 7:995865. doi: 10.3389/feduc.2022.995865
Cierzniewska, R., Podgórska-Jachnik, D. (2021). Neurodiversity and (Semantic) Space for Academic Inclusion of People on the Autism Spectrum, „Multidisciplinary Journal of School Education” Vol. 10, No. 20, 71-88. https://doi.org/10.35765//mjse.2021.1020.04
Davis, J. L., Love, T. P., Fares, P. (2019). Collective Social Identity: Synthesizing Identity Theory and Social Identity Theory Using Digital Data. Social Psychology Quarterly, 82(3), 254-273. https://doi.org/10.1177/0190272519851025
Dwyer, P. (2022). The Neurodiversity approach(es): what are they and what do they mean for researchers? Human Development, 66, 2, 73–92. doi: 10.1159/000523723.
Fenton, A., Krahn, T. (2007). Autism, neurodiversity and equality beyond the “normal”. Journal of Ethics in Mental Health, 2(2), 1–6.
Fung, K. L. (2021). Preface. W: L. K. Fung (red.), Neurodiversity: from phenomenology to neurobiology and enhancing technologies (15–17). Washington, D.C.: American Psychiatric Association Publishing.
Fung, K. L. i Doyle, N. (2021). Neurodiversity: The new diversity, W: L. K. Fung (red.), Neurodiversity: from phenomenology to neurobiology and enhancing technologies (p. 1–18). Washington, D.C.: American Psychiatric Association Publishing.
Furgał, E. (2022). Dziewczyna w spektrum. Ożarów Mazowiecki: Wydawnictwo Biała Plama.
Gerc K., Jurek M. (2017). Rozwój zaburzony czy odmienny – próba analizy pojęciowej w odniesieniu do stanów ze spektrum autyzmu, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis. Studia Psychologica”, Studia Psychologica 10. FOLIA 238, 189-207.
doi: 10.24917/20845596.10.12.
Jaarsma, P., Welin, S. (2012). Autism as a natural human variation: reflections on the claims of the neurodiversity movement, Health Care Analysis.: HCA: Journal Of Health Philosophy And Policy, 20(1), 20–30. http://www.diva-portal.org/smash/get/diva2:457919/FULLTEXT01.pdf- [dostęp 20.07.2024]
Keefer, A., Kreiser, N. L., Singh, V., Blakeley-Smith, A., Reaven, J., i Vasa, R. A. (2018). Exploring Relationships Between Negative Cognitions and Anxiety Symptoms in Youth With Autism Spectrum Disorder. Behavior Therapy, 49(5). https://doi.org/10.1016/j.beth.2017.12.002
Kenna, T. (2023). Neurodiversity in the city: Exploring the complex geographies of belonging and exclusion in urban space'. The Geographical Journal Volume189, p. 370-382. https://doi.org/10.1111/geoj.12512
Mauldin, L., Fannon, T. (2020). They Told Me My Name: Developing a Deaf Identity. Symbolic Interaction. https://doi.org/10.1002/symb.482
Mellifont, D. (2021). A Qualitative Study Exploring Neurodiversity Conference Themes, Representations, and Evidence-Based Justifications for the Explicit Inclusion and Valuing of OCD. International Journal of Information, Diversity and Inclusion, 5(2), 111-138. https://doi.org/10.33137/ijidi.v5i2.35067
Nicolaou, N., Shane, S., Adi, G., Mangino, M., Harris, J. (2011). A polymorphism associated with entrepreneurship: Evidence from dopamine receptor candidate genes. Small Business Economics, 36(2), 151-155. https://doi.org/10.1007/s11187-010-9308-1
Nimmo-Smith, V., Heuvelman, H., Dalman, C., Lundberg, M., Idring, S., Carpenter, P., Magnusson, C., Rai, D. (2020). Anxiety Disorders in Adults with Autism Spectrum Disorder: a Population-Based Study. Journal of Autism and Developmental Disorders, 50(1). https://doi.org/10.1007/s10803-019-04234-3
Ohna, S. E. (2004). Deaf in my own way: Identity, learning and narratives. Deafness and Education International, 6(1), 20-38. https://doi.org/10.1179/146431504790560609
Ortega, F. (2009). The cerebral subject and the challenge of neurodiversity. Biosciences, 4, 425–445. doi: 10.1017/S1745855209990287
Pisula, E., Płatos, M., Banasiak, A., Danielewicz, D., Gosztyła, T., Podgórska-Jachnik, D., Pyszkowska, A. M., Rumińska, A. E., & Winczura, B. (2024). Neuroróżnorodność na polskich uczelniach. Doświadczenia osób studiujących: w spektrum autyzmu, z ADHD i z dysleksją. Oficyna Wydawnicza Impuls. https://doi.rg/10.62634/9788382943139.
Price, D. (2022). Unmasking autism: Discovering the new faces of Neurodiversity. Harmony Books.
Pufund, D. (2025). Analiza krytyczna koncepcji neuroróżnorodności w kontekście spektrum autyzmu. Niepełnosprawność i Rehabilitacja, 97(1), 20-31. https://doi.org/10.5604/01.3001.0055.1963.
Sarrett, J. C. (2018). Autism and accommodations in higher education: Insights from the autism community. Journal of Autism and Developmental Disorders, 48, 679–693. https://doi.org/10.1007/s10803-017-3353-4.
Scheepers, D., Ellemers, N. (2019) Social Identity Theory. W: K. Sassenberg, M. Vliek (Eds.) Social psychology in action: Evidence‐based interventions from theory to practice (p. 129-143). New York: Springer.
Singer, J. (1999). “Why can’t you be normal for once in your life?” From a “problem with no name” to the emergence of a new category of difference. In: M. Corker, S. French (Eds.), Disability and discourse (p..57-67). Buckingham/Philadelphia: Open University Press.
Silberman, S. (2015) Neurotribes: The Legacy of Autism and the Future of Neurodiversity. Avery, New York.
https://doi.org/10.1353/anq.2015.0057
Tajfel, H., & Turner, J. C. (1979). An integrative theory of intergroup conflict. In W. G. Austin, & S. Worchel (Eds.), The social psychology of intergroup relations (pp. 33-37). Monterey, CA: Brooks/Cole.
Vignoles, V. L. (2018). Identity. In: K. Deaux and M. Snyder (Eds.), The Oxford handbook of personality and social psychology (2nd ed., pp. 288–316). Oxford University Press.
Wigham, S., Rodgers, J., South, M., McConachie, H., i Freeston, M. (2015). The Interplay Between Sensory Processing Abnormalities, Intolerance of Uncertainty, Anxiety and Restricted and Repetitive Behaviours in Autism Spectrum Disorder.
Witkowski, L. (1988), Tożsamość i zmiana. Wstęp do epistemologicznej analizy kontekstów edukacyjnych, Toruń: wyd. UMK.
Zablotsky, B., Black, L. I., Maenner, M. J., Schieve, L. A., Danielson, M. L., Bitsko, R. H., Blumberg, S. J., Kogan, M. D., Boyle, C. A. (2019). Prevalence and trends of developmental disabilities among children in the United States: 2009–2017. Pediatrics, 144(4), art.20190811. https://doi.org/10.1542/peds.2019-0811.
Copyright (c) 2025 Perspektywy Kultury
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
