Wzór osobowy kobiety polskiej okresu niewoli politycznej
Wokół Pamiątki po dobrej matce Klementyny z Tańskich-Hoffmanowej
Abstrakt
Celem niniejszego artykułu jest przypomnienie jednego z ważniejszych (acz zapomnianych) kobiecych wzorów osobowych popularnych w kulturze polskiej czasów zaborów, rozpropagowanego w 1819 r. przez młodą warszawską pisarkę Klementynę Tańską (później Hoffmanową) w jej powieści-poradniku dla dziewcząt i młodych mężatek pt. Pamiątka po dobrej matce. Na poglądy autorki tego bestselleru sprzed dwóch wieków należy patrzeć w perspektywie historycznej, w ścisłym połączeniu z szerokim kontekstem dziewiętnastowiecznym (dziejowym, społecznym, prawnym, kulturowym), biorąc pod uwagę trudną i złożoną sytuację społeczeństwa polskiego w okresie niewoli politycznej oraz uświadomioną już w pierwszych latach zaborów potrzebę ochrony tożsamości narodowej. Tę właśnie swoistą misję dziejową Klementyna z Tańskich przypisała polskim kobietom jako żonom, matkom i obywatelkom: kobietom odpowiednio ukształtowanym moralnie i wykształconym adekwatnie do ówczesnych możliwości i potrzeb.
Chociaż jej program zawierał pewne elementy nowatorskie, to celowo był on bardzo ostrożny i tradycyjny, akceptujący aktualne regulacje i ograniczenia prawne oraz wskazania wynikające z religii chrześcijańskiej, jak również polskie obyczaje i przyzwyczajenia społeczne (m.in. patriarchalizm). Autorka posiadała bowiem świadomość, że tylko tego rodzaju program miał szansę zostać zaakceptowany społecznie i zrealizowany w tamtym czasie.
Propagowanie przez Tańską ściśle określonego wzoru kobiety Polki było jej świadomym wyborem dokonanym w perspektywie społecznej. Sama Klementyna Tańska w istocie prezentowała już bowiem zdecydowanie nowy typ kobiety: wolnej (wyszła za mąż dopiero w wieku 31 lat, nie miała dzieci), wykształconej, aktywnej zawodowo, zainteresowanej sprawami publicznymi, samodzielnej, niezależnej finansowo (dzięki własnej pracy), przedsiębiorczej (a przy tym głęboko religijnej, zdeklarowanej patriotki). Patrząc jednak na propagowany przez nią wzór kobiety i model kobiecości, widać, że nie wszystkie z wyżej wymienionych cech autorka Pamiątki po dobrej matce uważała za pożądane dla ogółu polskich kobiet. Toteż pozostawiła je dla siebie.
Natomiast dla ogółu Polek czasów niewoli Klementyna z Tańskich Hoffmanowa stworzyła i spopularyzowała inny, zdecydowanie bardziej tradycyjny wzór kobiety: realizującej się przede wszystkim na płaszczyźnie domowo-rodzinnej, zapobiegliwej gospodyni, oddanej żony, matki, świadomej obywatelki – wychowującej dzieci w duchu narodowym. W jej przekonaniu taki bowiem był najbardziej pożyteczny, a przy tym akceptowalny społecznie wzór osobowy polskiej kobiety na trudne czasy niewoli politycznej.
Bibliografia
Askenazy, S. (1918–1919). Napoleon i Polska, t. 1–3. Warszawa – Kraków: Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie.
Bednarz-Grzybek, R. (2010). Emancypantka i patriotka: wizerunek kobiety przełomu XIX i XX wieku w czasopismach Królestwa Polskiego. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.
Boberska, F. (z Wasilewskich). (1871). Klementyna z Tańskich Hoffmanowa: odczyt Felicji Wasilewskiej z dnia 23 kwietnia 1871. Lwów.
Bogucka, M. (2005). Gorsza płeć. Kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI. Warszawa: Wydawnictwo Trio.
Bołdyrew, A. (2008). Matka i dziecko w rodzinie polskiej: ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795–1918. Warszawa: Neriton.
Brodziński, K. (1819). „Pamiątka po dobrej matce przez młodą Polkę”. Pamiętnik Warszawski, t. 15, listopad, 311–319.
Chwalba, A. (2008). Historia Polski 1795–1918. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Chmielowski, P. (1898). Klementyna z Tańskich Hoffmanowa. Zarys biograficzno-pedagogiczny przez Piotra Chmielowskiego. Petersburg: Nakładem Kazimierza Grendyszyńskiego.
Chmielowski, P. (1901). Klementyna z Tańskich Hoffmanowa (1798–1845). W: Album biograficznie zasłużonych Polaków i Polek XIX wieku, t. 1. Warszawa: Wydane staraniem i nakładem Maryi Chełmońskiej, 170–172.
Ciechanowska, Z. (1960–1961). Biogram: Hoffmanowa z Tańskich Klementyna (1798–1845). W: Polski Słownik Biograficzny, t. IX. Wrocław: Polska Akademia Umiejętności, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 573–576.
Czubaty, J. (2005). Zasada „dwóch sumień”. Normy postępowania i granice kompromisu politycznego Polaków w sytuacjach wyboru (1795–1815). Warszawa: Neriton.
Dąbrowska, J.E. (2008). Klementyna. Rzecz o Klementynie z Tańskich Hoffmanowej. Białystok: Trans Humana.
Dębicki, L.Z. (1887). Puławy (1762–1830). Monografia z życia towarzyskiego, politycznego i literackiego, t. 2. Lwów: Nakład Księgarni Gubrynowicza i Schmidta.
Glatz, J. (1808). Rosaliens Vermächtnis an ihre Tochter Amanda; oder Wörte einer guten Mutter an den Geist und das Herz ihrer Tochter. Ein Bildungsbuch für Deutschlands Töchter. Leipzig: Friedrich August Leo.
Guseva, O. (2019). Proizvedenija Klementiny Hoffmanovoj iz roda Tan'skih v russkih perevodah. Acta Universitatis Wratislaviensis. Slavica Wratislaviensia, t. 169, nr 3890, 11–22. DOI: 10.19195/0137-1150.169.2.
Kunachowiczowa, H. (z Kadłubowskich). (1980). Dziennik z lat 1856–1860. W: B. Łopuszański i I. Homola (red.), Kapitan i dwie panny krakowskie pamiętniki z dziewiętnastego wieku. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Hoffmanowa, K. (1819). Pamiątka po dobrej matce czyli jej ostatnie rady dla córki przez młodą Polkę. Warszawa: Nakładem G. Sennewalda.
Hoffmanowa, K. (1822–1824). Amelia matką. Dzieło za dalszy ciąg „Pamiątki po dobrej matce” służyć mogące, przez tęż samą Autorkę, t. 1–3. Warszawa: Drukarnia Łątkiewicza.
Hoffmanowa, K. (1824–1826). Listy matki o wychowaniu córek swoich. W: K. Hoffmanowa, Rozrywki dla Dzieci. Warszawa. Hoffmanowa, K. (1849a). O powinnościach kobiet. Berlin.
Hoffmanowa, K. (1849b). Pamiętniki. W: Pisma pośmiertne Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, t. 1. Berlin: Księgarnia B. Behra.
Jedlicki, J. (2002). Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują. Studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku. Warszawa: WAB, CiS.
Kamionkowa, J. (1970). Życie literackie w Polsce w pierwszej połowie XIX w. Studia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Kieniewicz, S., Zahorski, A. i Zajewski, W. (1992). Trzy powstania narodowe – kościuszkowskie, listopadowe, styczniowe. Warszawa: Książka i Wiedza.
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78 z 1997.
Kotowa, I. (1925/26). Pierwsze dzieło Klementyny Tańskiej. Pamiętnik Literacki: czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej, t. 22/23, nr 1/4, 202–220.
Koźmian, K. (1972). Pamiętniki, t. 1–3. Wrocław: Ossolineum.
Kraushar, A. (1901). Kandydatura panny Klementyny Tańskiej do Byłego Królewskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Tygodnik Ilustrowany, nr 49. Kukiel, M. (1912). Dzieje oręża polskiego w epoce napoleońskiej 1795–1815. Poznań: Zdzisław Rzepecki i Ska.
Libera, L. (1982). „Rozrywki dla dzieci” jako czasopismo narodowe. Kwartalnik Historii Prasy Polskiej, t. 21, nr 1, 5–16.
Mączak, A. (1993). Jedyna i nieporównywalna? Kwestia odrębności Rzeczypospolitej w Europie XVI–XVIII wieku. Kwartalnik Historyczny, R. 100, nr 4, 121–136.
Miąso, J. (1966). Szkolnictwo zawodowe w Królestwie Polskim w latach 1815– 1915. Wrocław: Ossolineum.
Mickiewicz, A. (1952). O duchu narodowym. W: A. Mickiewicz, Dzieła. T. 6, cz. 2. Kraków: Wydanie Narodowe, 63–64.
Orzeszkowa, E. (2005). O kobiecie polskiej [studium dla angielskiej zbiorowej książki Theodore’a Stantona o kobietach w Europie]. W: E. Orzeszkowa, Publicystyka społeczna, t. 1. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Ossowska, M. (2000). Ethos rycerski i jego odmiany. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Ossowska, M. (1992). Wzór demokraty. Lublin: Daimonion. Ossowski, S. (2000). Z zagadnień psychologii społecznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Papi, J. (1905). Klementyna. Powieść dla dorastających panien osnuta na tle życia Klementyny z Tańskich Hoffmanowej. Warszawa: Gebethner i Wolff; Kraków: G. Gebethner i Sp.
Pruszakowa [Duchińska], S. (1956). Rozrywki dla młodocianego wieku: dzieło zbiorowe w tomach 5 obejmujące powieści, podróże, literaturę i rozmaitości, t. 1–2. Warszawa: Drukarnia J. Jaworskiego.
Rynio, A. (2015). hasło: „Wzór osobowy”. W: K. Chałas i A. Maj (red.), Encyklopedia aksjologii pedagogicznej. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne POLWEN, 1459–1465.
Stawiak-Ososińska, M. (2003).Wychowanie domowe dziewcząt w świetle poglądów publicystów pierwszej połowy XIX wieku w Królestwie Polskim (rola i zadania matki w domowym wychowaniu córek). Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne, t. 14, 285–300.
Suchodolski, B. (1977). Wstęp. W: J. Michalski (red.), Historia nauki polskiej, t. 3: 1795–1862. Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk: Ossolineum. Świderska-Włodarczyk, U. (2016). Szlachecki wzorzec żołnierza Rzeczypospolitej XVI i XVII wieku (w świetle nowej definicji pisanej na użytek badań historycznych). Kultura i Historia, nr 29, bez numerów stron.
Szymanik, E. (2014). Równość płci. Aspekty historyczno-społeczne i prawne. Seminare. Poszukiwania naukowe, t. 35, nr 4, 83–94.
Szymczak-Hoff, J. (1982). Drukowane kodeksy obyczajowe na ziemiach polskich w XIX w. Studium źródłoznawcze. Rzeszów: Wydawnictwo Uczelniane WSP.
Stankiewicz-Kopeć, M. (2016). Poglądy Klementyny z Tańskich Hoffmanowej 1798–1845 w refleksji uczennic. Studia Paedagogica Ignatiana, t. 19, nr 3, 99–121. DOI: 10.12775/SPI.2016.3.005.
Stankiewicz-Kopeć, M. (2018). Miasto i cywilizacja w kontekście sporów modernizacyjnych w piśmiennictwie polskim lat 1800–1830. Studia. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Ignatianum w Krakowie.
Tazbir, J. (1979). Pochwała „nieudacznika” i nagana kariery w literaturze polskiej. W: J. Tazbir, Spotkania z historią. Warszawa: Wydawnictwo Iskry.
Titkow, A. (1995). Kobiety pod presją? Proces kształtowania się tożsamości. W: A. Titkow i H. Domański (red.), Co to znaczy być kobietą w Polsce. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii PAN.
Urządzenie Instytutu Rządowego Wychowania Płci Żeńskiej (art. 20). W: Zbiór przepisów administracyjnych Królestwa Polskiego. Wydział Oświecenia, t. 5: Zakłady naukowe średnie. Warszawa 1868.
Winiarz, A. (2002). Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831). Lublin: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej.
Winiarz, A. (2000). Wpływ kobiety-matki na życie polskiej rodziny ziemiańskiej doby niewoli narodowej (1795–1918). W: K. Jakubiak (red.), Partnerka, matka, opiekunka. Status kobiety w dziejach nowożytnych od XVI do XX wieku. Bydgoszcz: Wydawnictwa Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej.
Wróbel, O. (2014). Tej dobrej matce już dziękujemy – lektura Klementyny Hoffmanowej dwieście lat później. Pozyskano z: https://kobieta.gazeta. pl/kobieta_ekstra/1,155242,16544888,tej-dobrej-matce-juz-dziekujemy-lektura-klementyny-hoffmanowej.html (dostęp: 27.11.2020).
Wysocka, E. (2008). Hasło: „Wzór osobowy”. W: T. Pilch (red.), Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. VII. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.
Zamorski, B. (1881). W pięćdziesiątą rocznicę powstania r. 1830: studium dziejowe przez Bronisława Zamorskiego. Lwów: K. Łukaszewicz.
Zdrada, J. (2020). Historia Polski 1795–1914. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Żmichowska, N. (1876). Słowo przedwstępne do dzieł dydaktycznych pani Hoffmanowej. W: N. Żmichowska (red.), Dzieła Klementyny z Tańskich Hoffmanowej, t. 8. Warszawa: Spółka Wydawnicza Księgarzy.
Żołądź-Strzelczyk, D. i Jamrożek, W. (2001). Studia z dziejów edukacji kobiet na ziemiach polskich. Poznań: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna Bajt.
Copyright (c) 2021 Akademia Ignatianum w Krakowie
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
