Interdyscyplinarne wykorzystanie materiałów archiwalnych i dokumentacji archeologicznej na przykładzie badań zamku Lipowiec
A Case Study of the Research on Lipowiec Castle
Abstrakt
Artykuł poświęcony został zagadnieniu efektywności prac interdyscyplinarnych na przykładzie łączenia wysiłków historyków i archeologów badających małopolski zamek Lipowiec. W obiekcie tym, powstałym w XIII w. i użytkowanym jako rezydencja oraz więzienie biskupie do XIX stulecia, w latach 60. i 70. XX w. prowadzono badania archeologiczne. W ich trakcie korzystano z zachowanych źródeł archiwalnych (m.in. staropolskich inwentarzy powizytacyjnych i opisów zamku), decydując o optymalnej lokalizacji wykopów oraz identyfikując odnajdywane resztki zdewastowanego wyposażenia wnętrz i łącząc ruchome artefakty (np. dekorowane kafle pieców zamkowych) z konkretnym pomieszczeniem, w którym się kiedyś znajdowały. Z kolei powstała wówczas dokumentacja archeologiczna (tj. dzienniki prac, dokumentacja rysunkowa, inwentarze zabytków i metryczek, sprawozdania) – w chwili obecnej de facto również stanowiąca już zespół o charakterze archiwalnym, składający się z 33 jednostek – umożliwiła lepsze zrozumienie niepełnych często akt staropolskich oraz dodała informacje o nieopisanych elementach konstrukcji obiektu. Łącząc zatem te dwa źródła, dwie metody badawcze i dwie dyscypliny odczytano nawarstwienia historyczne obiektu oraz jego dzieje, m.in. wskazano analogię jego pierwotnego planu zamku do obiektem w Chęcinach; wykonano rekonstrukcję nieznanego z przekazów pisanych zamkowego przedbramia – unikatowego założenia obronnego szyi wjazdowej wraz z bramą obrotową i fosą oraz monumentalnej lipowieckiej wieży.
Bibliografia
Bielski, M. (1856). Kronika, t. 2. Sanok: wyd. K.J. Turowski.
Długosz, J. (1864). Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis. A. Przezdziecki (red.), t. 3: Monasteria. Opera omnia, t. 9. Cracoviae: Typographia Kirchmajeriana, 297-298.
MCh/DN/A/24 Dziennik prac archeologicznych na zamku Lipowcu z 1968 r. Archiwum Muzeum im. Ireny i Mieczysława Mazarakich w Chrzanowie - dokumentacja po b. PKZ w Krakowie [dalej: AMCh-b.PKZ]: mps.
MCh/DN/A/26. Dziennik prac wykopaliskowych 1969 r. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/27. Dziennik prac archeologicznych [za 1969 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/32. Dziennik prac wykopaliskowych [za 1970 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/33. Dziennik prac archeologicznych [za 1970 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/38. Lipowiec, pow. Chrzanów. Zamek. Dziennik prac wykopaliskowych [za 1971 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/42. Lipowiec – Zamek, pow. Chrzanów. Dziennik prac wykopaliskowych [za 1972 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/43. Dziennik prac archeologicznych [za 1972 r.]. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/74. Terenowy dziennik prac wykonawczych w Lipowcu na terenie przedbramia w 1967 r. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/23. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych w 1968 r. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/25. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych w 1969 r. Lipowiec, pow. Chrzanów, zamek. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/35. Lipowiec, pow. Chrzanów. Zamek. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych w latach 1970-71, t. 1. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/36. Lipowiec, pow. Chrzanów. Zamek. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych w latach 1970-71, t. 2. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/37. Lipowiec, pow. Chrzanów. Zamek. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych w latach 1970-71, t. 3. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/41. Lipowiec, pow. Chrzanów. Zamek. Dokumentacja rysunkowa z badań archeologicznych prowadzonych w 1972 roku. AMCh-b.PKZ: mps.
AR/11. Inwentarz materiału zabytkowego z badań w 1969 roku [na zamku Lipowiec].
Archiwum Regionalnego Ośrodka Badań i Dokumentacji Zabytków w Krakowie - dokumentacja po b. PKZ w Krakowie [dalej: AROBiDZ – b.PKZ]: mps.
Inwentarz [brak sygn.]. Inwentarz metryczek – Lipowiec – 1972/73/74. AMCh-b.PKZ: rkps.
MAK/2D/647. [Inwentarz zabytków archeologicznych z badań A.H. Kirkora, prowadzonych na terenie zamku „Lipowiec” w 1874 r.]. AMCh-b.PKZ: rkps.
MCh/DN/A/18. Inwentarz zabytków z 1967 r. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/22. Inwentarz materiału archeologicznego z badań w 1968 roku na zamku Lipowiec. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/28. Inwentarz materiału zabytkowego z badań archeologicznych prowadzonych
w 1970 roku, t. 1. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/29. Inwentarz materiału zabytkowego z badań archeologicznych prowadzonych
w 1970 roku, t. 3. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/30. Inwentarz materiału zabytkowego z badań archeologicznych prowadzonych
w 1970 roku, t. 4. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/31. Lipowiec, pow. Chrzanów, zamek. Inwentarz materiału zabytkowego z badań archeologicznych prowadzonych w 1970 r., t. 5. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/34. Inwentarz materiału zabytkowego z badań w 1969 roku. Lipowiec – zamek, pow. Chrzanów, t. 3: Tablice. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/40. Inwentarz materiału zabytkowego z badań archeologicznych prowadzonych
w 1970 roku, t. 2. AMCh-b.PKZ: mps.
4. Sprawozdania z prac konserwatorskich oraz badań archeologicznych i architektonicznych
AR/69. Lipowiec – Zamek. Przedbramie. Informacje z badań archeologicznych
w zakresie potrzeb projektowych wynotowane z Dzienników Prac Archeologicznych z lat badań 1967-1974 i notatek terenowych. AROBiDZ – b.PKZ: mps.
B/169. Badania architektoniczne przedbramia zamku w Lipowcu według stanu prac z października 1967 roku. AROBiDZ – b.PKZ: mps.
B/170. Skrócone badania architektoniczne przedbramia zamku w Lipowcu według stanu prac z października 1969 roku (II etap), (wykonane wyłącznie dla wysunięcia propozycji doraźnego zabezpieczenia murów). AROBiDZ – b.PKZ: mps.
B/171. Badania architektoniczne przedbramia zamku w Lipowcu według stanu prac z lipca 1970 r (trzeci etap). AROBiDZ – b.PKZ: mps.
Frazik, J. [brak sygn.]. Zamek Lipowiec-pow. Chrzanów-woj. Kraków. Sprawozdanie z badań terenowych [1959 r.]. AROBiDZ – b.PKZ: mps.
K/246. Lipowiec – zamek, woj. krakowskie. Zabytki archeologiczne. Dokumentacja konserwatorska wykonana na zlecenie Pracowni Archeologiczno-Konserwatorskiej PKZ o/Kraków [1973]. AROBiDZ – b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/20. Tymczasowe sprawozdanie z nadzoru archeologicznego prowadzonego w trakcie prac ziemnych na terenie przedbramia w Lipowcu. AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/74a. [Referat sympozjalny omawiający wyniki części prac archeologicznych prowadzonych na terenie zamku Lipowiec] AMCh-b.PKZ: mps.
MCh/DN/A/74b. Stan badań archeologicznych na terenie przedbramia zamku w Lipowcu w latach 1967-1971. AMCh-b.PKZ: mps.
Antoniewicz, M. (1998). Zamki na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Geneza-Funkcje-Konteksty. Kielce: Wydawnictwo Szumacher.
AS/AW [Siemaszko, A. i Włodarek, A.]. (1995). Babice. W: T. Mroczko i M. Arczyński (red.), Architektura gotycka w Polsce, t. 2. Katalog zabytków. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, 21-22.
Banach, J. (1980). Kraków Malowniczy. O albumach z widokami miast w XIX wieku. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Barycz, H. (1935). Historja[!] Uniwersytetu Jagiellońskiego w epoce humanizmu. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Zagórowski, O. (1960). Lipowiec zamek biskupi i dom poprawy dla księży. Nasza Przeszłość, t. 12, 173-220.
Bączkowicz, F. (1914). Z dziejów domu Stradomskiego. Roczniki Obydwóch Zgromadzeń św. Wincentego a Paulo, t. 20, nr 3, 204-222.
Bąkowski, K. (1909). Przewodnik po okolicach Krakowa. Kraków: Spółka Wydawnicza Polska.
Bogdanowski, J. (1964). Dawna linia obronna Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Problemy konserwacji i adaptacji dla turystyki. Ochrona Zabytków, t. 17, z. 4, 3-36.
Bogdanowski, J. (1993). Sztuka obronna. Kraków: Wydawnictwo „INNE”.
Bogdanowski, J. (1996). Architektura obronna w krajobrazie Polski. Od Biskupina do Westerplatte, Warszawa-Kraków: PWN.
Bujak, A. i Jurasz, T. (1979). Orle gniazda. Warszawa: Wydawnictwo „Sport i Turystyka”.
Bukowski, J. (1883). Dzieje reformacji w Polsce od wejścia jéj[!] do Polski aż do jéj[!] upadku według najnowszych źródeł, t. 1. Kraków: nakł. autora.
Cabalska, M. (1969). Wczesne średniowiecze. W: M. Cabalska i in. (red.), Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 134-137.
Dąbrowska, M. (1987). Kafle i piece kaflowe w Polsce do końca XVIII wieku. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź: Wydawnictwo „Ossolineum”.
Dmochowski, Z. (1956). The Architecture of Poland. An Historical Survey. London: Polish Research Centre.
Dobrowolski, H. (1969). Staropolskie czasy. W: M. Cabalska i in. (red.), Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 139-142.
F.S. [Sikora, F.] (2000). Lipowiec. W: A. Gąsiorowski (red.), Słownik Historyczno–Geograficzny Województwa Krakowskiego w Średniowieczu, cz. 3, z. 3. Kraków: Wydawnictwo „Secesja”, 670-675.
Gaczoł, A. (1986). Zamek Lipowiec. Spotkania z Zabytkami, nr 6, 36-38.
Gedl, M. i Ginter, B. (1967). Pradzieje powiatu chrzanowskiego i miasta Jaworzna. Zeszyty Naukowe UJ, t. 171, Prace Archeologiczne, z. 9. Kraków: PWN.
Gruszecki, A. (1986). Zamki i pałace małopolskie w XVI w. Cechy reprezentacyjno-mieszkaniowe i obronne. Warszawa: Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej.
Guerquin, B. (1974). Zamki w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”.
Inglot, S. (1925). Stan i rozmieszczenie uposażenia biskupstwa krakowskiego w połowie XV wieku. Próba odtworzenia zaginionej części „Liber Beneficiorum” Długosza, z. 2. Lwów: Instytut Popierania Polskiej Twórczości Naukowej.
Jerzmanowski, J. (1843). Lipowiec zamek. Przyjaciel Ludu, t. 10, nr 25, 1-3, 5.
Jurasz, T. (1972). Zamki i ich tajemnice. Warszawa: Wydawnictwo „Iskra”.
Kajzer, L. (1993). Zamki i społeczeństwo. Przemiany architektury i budownictwa obronnego w Polsce w X – XVIII wieku. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.
Kajzer, L., Kołodziejski, S. i Salm, J. (2001). Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”.
Kamińska, J. (1978). Obronność siedzib rycerskich w świetle archeologii. Prace Naukowe Instytutu Historii Architektury, Sztuki i Techniki Politechniki Wrocławskiej, nr 12, Studia i Materiały, t. 5, 23-32.
Kirkor, A.H. (1874a). [Dokumentacja z badań powierzchniowych na terenie „Lipowca” i w okolicy zamkowego wzgórza]. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie: rkps.
Kirkor, A.H. (1874b). [Inwentarz zabytków archeologicznych z badań A.H. Kirkora, prowadzonych na terenie zamku „Lipowiec” w 1874 r.]. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie: rkps. [sygn. MAK/2D/647].
Kołodziejski, S. (1997). Obronne siedziby biskupów krakowskich. Zarys problematyki badawczej. W: L. Kajzer (red.), Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego. Materiały z sesji naukowej. Kielce 20. IX. 1997. Kielce: Regionalny Ośrodek Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Kielcach, 17-22.
Kołodziejski, S. (2002). Geneza obronnych rezydencji możnowładztwa w Polsce Piastowskiej. W: G. Semânčuk, A. Mâcel’skì (red.), Castrum, urbis et bellum. Baranavičy: n.s., 232-236.
Kozioł, T., Koźbiał, K. i Kutaś, P. (2004). Województwo Małopolskie. Panorama Gmin. Kraków: Wydawnictwo „Promo”.
Kozłowski, K. (1966). Szkic dziejów diecezji krakowskiej. [Kraków]: mps.
Kozub, J. (1969). Architektura, budownictwo i zabytki sztuki. W: M. Cabalska i in. (red.), Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 403-432.
Krasiński, W. (1903). Zarys dziejów powstania i upadku reformacji w Polsce, t. 1. Warszawa: nakł. Zwiastuna Ewangelicznego.
Leńczyk, G. (1932). Dokumentacja z badań na Zamku Lipowcu i w okolicy. Archiwum Muzeum Archeologicznego w Krakowie: mps.
Leńczyk, G. (1934a). Drugie sprawozdanie z inwentaryzacji i planowania grodzisk w woj. Krakowskiem w r. 1933. Sprawozdania z czynności i posiedzeń Polskiej Akademii Umiejętności, t. 34, z. 3, 28-33.
Leńczyk, G. (1934b). Grodziska i zamczyska w województwie krakowskiem[!]. Z otchłani wieków, t. 9, 47-50.
Ładogórski, T. (1958). Studia nad zaludnieniem Polski XIV wieku. Wrocław: Wydawnictwo „Ossolineum”.
Łepkowski, J. (1863). Przegląd zabytków przeszłości z okolic Krakowa. Warszawa: Księgarnia G. Gebethnera i R. Wolfa.
Łoziński, J. Z., Miłobędzki, A. (1967). Atlas zabytków architektury w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo „Polonia”.
Łuszczkiewicz, W. (1888). Zamek Lipowiec i jego turma. Sprawozdania Komisji Historii Sztuki, t. 3, 12-24.
Mac. [Maciszewski M.] (1884). Lipowiec, zamek. W: F. Sulimirski, B. Chlebowski i W. Walewski (red.), Słownik Geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, t. 5. Warszawa: nakł. autorów, 288.
Machay, F. (1936). Działalność duszpasterska kardynała Radziwiłła, biskupa krakowskiego (1591-1600). Kraków: nakł. autora.
Małkowska-Holcerowa, T. (1970). Ikonografia zamków obronnych województwa krakowskiego w krakowskich zbiorach przedstawionych. W: M. Kornecki (red.), Materiały i sprawozdania z kontroli województwa krakowskiego, Kraków: Zespół Dokumentacji Zabytków, 11-109.
Małkowska–Holcerowa, T. (1989). Lipowiec. Dawny zamek biskupów krakowskich. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”.
Małocha, J. (2017). Analiza technologiczno-ikonograficzna średniowiecznych kafli z zamku „Lipowiec”. Folia Historica Cracoviensia, t. 23, nr 2, 277-317. DOI: https://doi.org/10.15633/fhc.2242.
Motyka, J. (1998). Kasztelania Chrzanowska. W: Chrzanów. Studia z dziejów miasta i regionu do roku 1939. Chrzanów: Muzeum w Chrzanowie, 42-57.
Okoński, J. (1988). Z badań nad typologia i zmiennością dekoracji kafli w Polsce. Warszawa: Wydawnictwo PKZ.
Polaczek, S. (1914). Powiat Chrzanowski w W. Ks. Krakowskiem[!]. Monografia historyczno-geograficzna. Kraków: nakł. Wydziału Rady Powiatowej Chrzanowskiej.
Przybyszewski, B. (2000). Zarys dziejów diecezji krakowskiej (do roku 1999). Kraków: Wydawnictwo Św. Stanisława.
Przyłęcki, M. (2002). Zamek w trwałej ruinie – nowe funkcje, ochrona, ekspozycja. W: M. Antoniewicz (red.), Zamki i przestrzeń społeczna w Europie Środkowej i Wschodniej. Warszawa: Wydawnictwo „DiG”, 459-483.
Rogiński, R. (1990). Zamki i twierdze w Polsce. Historia i legendy. Warszawa: Instytut Wydawniczy Związków Zawodowych.
Rostafiński, J. (1891). Przewodnik po Krakowie i okolicy. Kraków: Komitet VI Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich.
Rymut, K. (1967). Nazwy miejscowe północnej części dawnego województwa krakowskiego. Wrocław: Wydawnictwo „Ossolineum”.
Silnicki, T. (1960). Z dziejów Kościoła w Polsce. Studia i szkice historyczne. Warszawa: Instytut Wydawniczy „PAX”.
Słowaczyński, J. (1833-1838). Polska w kształcie dykcyonarza[!] historyczno-jeograficznego[!] opisana. Paryż: Księgarnia i Drukarnia Polska.
Sudek, S. (1939). Pięć zamków biskupów krakowskich. Kuryer[!] Literacko-Naukowy, t. 16, nr 18, 287-288 [paginacja poszytu].
Swaryczewski, A. (1971). Wyniki badań architektonicznych przedbramia zamku w Lipowcu (pow. Chrzanów). Sprawozdania z posiedzeń Komisji Naukowych, t. 14, z. 1, 374-376.
Szmigin, B., Molski, P. (red.). (2012). Zamki w ruinie – zasady postępowania konserwatorskiego. Warszawa–Lublin: Polski Komitet Narodowy Międzynarodowej Rady Ochrony Zabytków ICOMOS.
Szydłowski, T. (1928). Pomniki architektury piastowskiej we województwie krakowskiem[!] i kieleckiem[!]. Kraków: Wydawnictwo Gebethner i Wolff.
Szymaszkiewicz, M. (1969). Archeologia regionu chrzanowskiego. W: M. Cabalska i in. (red.), Ziemia Chrzanowska i Jaworzno. Monografia. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 15-39.
Święcki, T. (1828). Opis starożytnéy[!] Polski, t. 1. Warszawa: Drukarnia Xięży Pijarów.
Tazbir, J. (1966). Historia Kościoła Katolickiego w Polsce (1460-1795). Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”.
Trzeciak, P. (1962). 1000 tajemnic architektury. Warszawa: Wydawnictwo „Nasza Księgarnia”.
Wójcik, M. L. (1993). Ród Gryfitów do końca XIII wieku. Pochodzenie-genealogia-rozsiedlenie. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Wojciechowski, Z. (1948). Państwo polskie w wiekach średnich. Dzieje ustroju. Poznań: Księgarnia Akademicka.
Wysocki, S. (1910). Ufundowanie kapłańskiego domu poprawy w Lipowcu przez biskupa Felicjana Szaniawskiego. Gazeta Kościelna, t. 18, 418-420.
Zagórowski, O. (1960). Lipowiec zamek biskupi i dom poprawy dla księży. Nasza Przeszłość, t. 12, 173-220.
Zinkow, J. (1974). Informator turystyczny powiatu chrzanowskiego i miasta Jaworzna. Kraków: Wojewódzki Ośrodek Informacji Turystycznej.
Żabiński, W. (1947). Przewodnik po okolicach Krakowa z mapą. Kraków: Instytut Wydawniczy „Świat i Wiedza” .
Copyright (c) 2025 Perspektywy Kultury
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor, zgłaszając swój artykuł, wyraża zgodę na korzystanie przez Wydawnictwo Uniwersystet Ignatianum z utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym.
Wydawca zobowiązuje się szanować osobiste prawa autorskie do utworu.
