Dom czy szkoła? Wady i zalety nauczania domowego i szkolnego na ziemiach polskich w II połowie XIX i na początku XX wieku
Abstrakt
Edukacja domowa, która stała się w ostatnich dekadach popularną formą realizacji obowiązku kształcenia w Stanach Zjednoczonych i niektórych krajach Europy, od 1991 r., a więc od 22 lat możliwa do realizacji jest także i w Polsce. Ustawa z 07.09.1991 r. dopuściła w formalno-prawnym znaczeniu uczenie się dzieci poza instytucjonalnym środowiskiem szkoły, czyli najczęściej w domu, w warunkach zorganizowanych przez rodziców. Edukacja domowa w Polsce, na skutek narastającej krytyki i kontrowersji wokół obecnie funkcjonującego modelu szkoły, zyskuje coraz większe grono zwolenników. Wobec stale rosnącego zainteresowania tą alternatywną formą edukacji, warto poznać przeszłość i historyczne korzenie tego zjawiska. Celem niniejszego tekstu jest próba rekonstrukcji i systematyki argumentów przemawiających zarówno za, jak i przeciw nauczaniu domowemu i szkolnemu, formułowanych przez publicystów pedagogicznych w II połowie XIX i na początku XX wieku. Jako podstawę źródłową, pozwalającą odtworzyć owe zalecenia teoretyczne wykorzystano podręczniki i poradniki pedagogiczne, także z zakresu wychowania i nauczania domowego, literaturę pedagogiczną, prasę kobiecą, rodzinną, a także polityczno-społeczno-literacką. Niniejszy tekst ma także na celu uświadomić czytelnikom, że mimo upływu stuleci, problem – jaka edukacja lepsza w domu czy w szkole – pozostaje tak samo palący, jak i nierozstrzygnięty.
Bibliografia
An. Dy., Do kwestii szkolnej, „Prawda”, (1881)37.
Baranowski M., Pedagogika do użytku seminariów nauczycielskich i nauczycieli szkół ludowych, oprac. F. Majchrowicz, Gebethnera i Wolffa, Warszawa-Lublin-Poznań-Łódź-Kraków 1919 (wyd. 10).
Bieńkowski T., Edukacja w rodzinie w Polsce do połowy XVIII wieku – wnioski z badań, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
Bołdyerw A., Matka i dziecko rodzinie polskiej. Ewolucja modelu życia rodzinnego w latach 1795-1918, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 2008.
Brzozówki Z., Słówko o nauczycielkach, „Opiekun Domowy”,
(1869)30.
Budajczak M., Edukacja domowa: społeczne konteksty kształcenia się w rodzinnym gronie, poza instytucjonalnym środowiskiem szkoły, „Rys-Studio”, Poznań 2002.
Budajczak M., Historyczne wymiary edukacji domowej, [w:] Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
Celichowski A., Korepetytorowie w naszym wychowaniu młodzieży męskiej, „Opiekun Domowy”, (1876)17.
Chmielewski J., Prawidła wychowania domowego. Kilka uwag dla rodziców według Dra Lauckharda, Franciszek Foltyn, Wadowice 1887.
Chmielowski P., Co wychowanie z dziecka zrobić może i powinno. Wskazówki do postępowania z dziećmi na doświadczeniu i nauce oparte, Redakcya „Opiekuna Domowego”, Warszawa 1874.
Chołodowska M., Stosunek rodziców do dzieci w Polsce wczesnośredniowiecznej, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
Danek W., Adolf Dygasiński. Pisma pedagogiczne, Zakład im. Ossolińskich Wydaw, Wrocław 1957.
Danysz A., O wychowaniu, Macierz Polska, Lwów 1903.
Dawid J.W., Program postrzeżeń psychologiczno-wychowawczy nad dzieckiem od urodzenia do 20 roku życia, Warszawa 1887.
Dupanloup F., Listy o wychowaniu dziewcząt, przeł. z franc. J. Kusztelanówna, nakł. i druk. Druk. i Księg. Św. Wojciecha, Poznań 1914.
Dygasiński A., Jak się uczyć i jak uczyć innych, Warszawa 1889.
Dziecko w rodzinie i społeczeństwie. Dzieje nowożytne, red. K. Jakubiak, W. Jamrożek, Wydaw. Uczelniane Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2002.
Dzieduszycka A., Jeszcze o wychowaniu i powołaniu kobiety, „Niwa”, (1879)XIV.
Dzieduszycki W., Listy o wychowaniu, nakł. aut.: Gubrynowicz
i Schmidt, Lwów 1892.
Edukacja domowa w Polsce. Teoria i praktyka, red. M i P. Zakrzewscy, Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna „Adam”, Warszawa 2009.
Eger F., Słówko o obowiązkach rodziców i nauczycielek w prowadzeniu dzieci, „Kronika Rodzinna”, (1874)12.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Suplement, red. T. Pilch, Wydawnictwo Akademickie „Żak” Teresa i Józef Śniecińscy, Warszawa 2010.
Encyklopedia Wychowawcza, t. VII, red. J. Lubomirski, skł. gł. Gebethnera i Wolffa, Warszawa 1881.
Epsztein T., Edukacja dzieci i młodzieży w polskich rodzinach ziemiańskich na Wołyniu, Podolu i Ukrainie w II połowie XIX wieku, DiG, Warszawa 1998.
Ewaryst Estkowski 1820-1856, oprac. W. Osterloff, L. Fiszer [etc.], Warszawa-Łódź- Poznań-Toruń 1921.
Flis M., Leppert R., Historyczne i religijne źródła współczesnej edukacji domowej (home education) w USA, w: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
Foerster F.W., O wychowaniu obywatelskim. Zasadnicze zagadnienia etyki i pedagogiki politycznej, przeł. J. Kretz, Warszawa-Lublin-Łódź, b.r.
Frappier O., Wpływ zbiorowy dzieci na siebie, „Wychowanie w Domu i Szkole”, (1911)6.
Historia chłopów polskich, t. II, red. S. Ingot., Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1970.
Ihnatowicz I., Społeczeństwo polskie 1864-1914, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988.
Ilnicka M., Dziecko i rodzina, „Bluszcz”, (1892)48.
Ilnicka M., Wychowanie domowe, „Bluszcz”, (1894)10.
Jasiński J., Świadomość narodowa na Warmii w XIX wieku, Pojezierze, Olsztyn 1983.
Jastrzębiec, Domowe wychowanie, „Muzeum”, (1891)10.
Jaworski T., 40-lecie szkoły pruskiej, „Tygodnik Ilustrowany”, (1913)36.
Jezierski F., Nauczyciel ze stanowiska moralnego i naukowego. Dzieło dla rodziców i nauczycieli, S. Orgelbrand, Warszawa 1874.
K. Z., O powołaniu kobiety, „Głos”, (1898)16.
Kaczkowski Z., Kobieta w Polsce. Studium historyczno-obyczajowe, Petersburg 1895.
Karol, Pokłosie, „Kłosy”, (1887)153.
Karol, Pokłosie. Mozoły szkolne, „Kłosy”, (1887)1139, tom XLIV.
Karpowicz S., Pisma pedagogiczne, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo PAN, Wrocław-Kraków 1965.
Karpowicz S., Szkice pedagogiczne, Księgarnia Naukowa, Warszawa 1897.
Kneipp S., Dziecko zdrowe i chore, Dziecko zdrowe i chore. Poradnik dla matek i ojców troskliwych, Warszawa 1895.
Korzeniowska W., Edukacja i wychowanie różnych warstw społecznych na ziemiach polskich od drugiej połowy wieku XIX do roku 1918, Impuls, Kraków 2004.
Kosiński W., Pedagogika. Podręcznik dla wychowawców i nauczycieli, Poznań-Warszawa b.r.
Krauz S., Walka o szkolę w Galicji, „Prawda”, (1906)36.
Kronika miesięczna, „Biblioteka Warszawska”, (1897)II, z. 2.
Krzymuska J., Kształcenie dziewcząt, „Przegląd Pedagogiczny", (1898)7.
Kwestia szkolna, „Prawda”, (1881)35.
Legouve E., Ojcowie i dzieci w XIX wieku, przeł. J Trzcińska, Red. Przeglądu Tygodniowego, Warszawa 1874.
Logouve E., Dzieje moralne kobiety, przeł. J. Trzcińska, t. II, Warszawa 1873.
Lor A., W obronie korepetytorów, „Tygodnik Ilustrowany”, (1898)48.
Lotzky, Poznaj duszę dziecka twego, przeł. P. FR., Warszawa 1914.
Marrene W., Przesądy w wychowaniu. Studium pedagogiczne, Warszawa 1881.
Miąso J., Reformy oświatowe w Prusach, Austrii i Rosji i ich wpływ na szkolnictwo polskie w II połowie XIX wieku, „Kwartalnik Pedagogiczny”, 157(1995)3.
Mincer F., Kształcenie i nauka domowa dzieci w świetle pamiętników staropolskich (XVII w.), [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
Młoda nauczycielka, Francuzo-muzykomania, „Przegląd Pedagogiczny”, (1888)10.
Morawski A., Matka chrześcijańska. Ukochanym dziatkom podług najcelniejszych mistrzów ułożył Adam Morawski, Kraków 1894.
Moszczeńska I., Nasza szkoła w Królestwie Polskim, Księgarnia Narodowa, Lwów 1905.
Nasze współczesne warunki domowego wychowania i nauczania, „Kronika Rodzinna”, (1876)17.
Nauczanie domowe dzieci w rodzinie polskiej, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
Nauka i wychowanie dziewcząt, „Bluszcz”, (1878)43.
Nawrot-Borowska M., Nauczanie domowe na ziemiach polskich
w II połowie XIX i początkach XX wieku – zapatrywania teoretyczne i praktyka, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2011.
Nowe prawo o kształceniu domowym, „Głos”, (1897)8.
O wpływie wychowawczym kółka rodzinnego i stosunku domu do szkoły, „Przegląd Pedagogiczny”, (1883)6.
O wychowaniu macierzyńskim przez Zofiją Kowerską. Dzieło premiowane na konkursie przez redakcję „Bluszczu” ogłoszonym, nakł. Michała Glücksberga, Warszawa 1894.
Okrucieństwo pruskie i dzikość moskiewska, „Przegląd Wszechpolski”, (1903).
Olszyc J., Proletariat kobiecy VI. Nauczycielki, „Kronika Rodzinna”, (1877)23.
Orzeszkowa E., Kilka słów o kobietach, nakł. S. Lewentala, Warszawa 1873.
Pachocka A., Dzieciństwo we dworze szlacheckim w I połowie XIX wieku, Wydawnictwo Avalon, Kraków 2009.
Pechnik A., O nadmiernym obarczeniu młodzieży w naszych gimnazjach, „Muzeum”, (1890).
Pietkiewicz Z., Twardy chleb, „Prawda”, (1895)43.
Plater-Zyberkówna C., Kilka myśli o wychowaniu w rodzinie, Warszawa 1903.
Plenkiewicz R., Kształcenie młodzieży. Nauczanie początkowe i średnie, przedmowa J. Ochorowicz, b.w., Warszawa 1898.
Plitz E., Z dziejów szkolnictwa, „Świat”, (1909)19.
Richel K., Przeciążenie umysłowe, „Życie”, (1890)21.
Sawczyński Z., Dra Kelnera pedagogika w urywkach, obejmująca sprawy szkoły początkowej i wychowania domowego, Kraków 1872.
Scholtz F., Wady charakteru dziecięcego i ich leczenie, przeł. W. Dawid, Warszawa 1892.
Sempołowska S., Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej, Kraków 1906.
Springer J., Lekarka domowa. Złota księga kobieca ku oświetlaniu i pouczeniu dla zdrowych i chorych o najważniejszych kwestiach nauki zdrowia i lecznictwa, b.w., Wiedeń, po 1900.
Staszyński E., Polityka oświatowa caratu w Królestwie Polskim od powstania styczniowego do I wojny, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968.
Stosunek rodziców i nauczycieli prywatnych, „Przegląd Pedagogiczny”, (1891)21.
Szkoła i korepetytor, „Niwa”, (1886)287.
Szyc A., Nauka w domu. Przewodnik dla wychowawców, Warszawa 1895.
Szycówna A., O powinnościach nauczyciela i jego kształceniu, Warszawa 1915.
T.A., Z powodu odezwy Starego Nauczyciela, „Przegląd Pedagogiczny”, (1888).
Ufer Ch., Nerwowość i wychowanie dziewcząt w domu i szkole, przeł. z niem. M. Goldbaum, Warszawa 1897.
Urban W., Nauczanie domowe a szkolne w Małopolsce od XVI do XX wieku, [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
W sprawie pilnej i nader ważnej, „Kłosy”, (1880)784.
W., Nauka i loteria, „Prawda”, (1901)35.
W., W sprawie przeciążenia uczniów w szkołach średnich, „Szkoła”, (1876)28, 29.
Wagner J., Nauczycielstwo i pedagogia. Spostrzeżenia i wskazówki naukowo-pedagogiczne, Warszawa 1902.
Wybór nauczycieli domowych, „Opiekun Domowy”, (1874)45.
Wychowanie dziecka według B. H. Gausserona, oprac. H. Michałowski, Warszawa 1902.
Wychowanie w rodzinie polskiej od schyłku XVIII do połowy XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej, Bydgoszcz 2000.
Wypisy z pedagogiki wydanej przez B. T., Warszawa 1846.
Zen. Piet., Przymus szkolny, „Prawda”, (1894)35.
Zen. Piet., Z dziedziny szkolnej, „Prawda”, (1895)37.
Zwycięstwo duszy. Studium z dziejów miłości macierzyńskiej, „Biesiada Literacka”, (1889)5.
Źródła do dziejów nauczania domowego dzieci polskich w XIX i XX wieku z bibliografią adnotowaną pamiętników i wyborem literatury pedagogicznej, red. Jakubiak K., Karłowska G., Nawrot M., Winiarz A., Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2005.
Żarnowski J., Ojczyzną był język i mowa. Kultura polska a odbudowa niepodległości w 1918 roku, Krajowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1978.
Żmijewska E., Czego powinniśmy zadąć od nauczycielek. Jeszcze o wychowaniu domowym słów kilka, „Tygodnik Ilustrowany”, (1900)50.
Żołądź-Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Wydaw. Poznańskie, Poznań 2002.
Żołądź-Strzelczyk D., Kabacińska-Łuczak K., Codzienność dziecięca opisana słowem i obrazem. Życie dziecka na ziemiach polskich od XVI do XVIII wieku, DiG, Warszawa 2012.
Żołądź-Strzelczyk D., Rodzina szlachecka jako środowisko wychowawcze (XVI- XVII w.), [w:] Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, WSP, Bydgoszcz 1994.
Copyright (c) 2013 Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
1. Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Oświadcza, że nie narusza praw autorskich osób trzecich i praw prawnych.
Oświadcza, że nie występuje żaden konflikt interesów.
2. Udziela Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie. Uniwersytet Ignatianum w Krakowie jest uprawniony do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:
