Dlaczego warto i jak można rozwijać empatię u dzieci we wczesnym i średnim dzieciństwie
Abstrakt
Zdolność do reagowania empatią jest jednym z kluczowych elementów rozwoju społeczno-emocjonalnego, determinującym m.in. zachowanie jednostki wobec innych oraz jakość budowanych relacji. Wraz ze wzrostem różnorodności społecznej wzrasta potrzeba, aby dzieci, już od najmłodszych lat, chcąc zrozumieć postępowanie rówieśników i dorosłych różniących się od nich samych pod różnymi względami, potrafiły „wczuć się” w ich sytuację. Celem artykułu jest ukazanie znaczenia procesu i sposobów kształtowania empatii u dzieci. Artykuł rozpoczyna się od krótkiego wyjaśnienia teoretycznego konstruktu empatii oraz nakreślenia jej normatywnego rozwoju we wczesnym i średnim dzieciństwie. Przedstawia wnioski z badań wskazujących na związki zdolności do reagowania empatią z wieloma obszarami funkcjonowania społeczno-emocjonalnego dziecka. Omawia także czynniki środowiskowe, związane głównie z funkcjonowaniem dzieci w ramach grupy rówieśniczej i w relacji z nauczycielem, sprzyjające rozwijaniu empatii. Ukazane sposoby komunikacji, proponowane zabawy czy też elementy treningów, które na podstawie przeglądu literatury omówiono w tekście, mogą posłużyć jako źródło informacji dla praktyków zainteresowanych rozwijaniem empatii u dzieci. Środowisko przedszkolne i szkolne może odegrać kluczową rolę m.in. w wyłaniającej się prospołeczności dziecka, rozwoju jego moralnego rozumowania, budowaniu satysfakcjonujących relacji rówieśniczych i zapobieganiu agresywnym zachowaniom.
Bibliografia
Aksan, N. i Kochanska, G. (2005). Conscience in childhood: Old questions, new answers. Developmental Psychology, 41(3), 506–516. https://doi.org/10.1037/0012-1649.41.3.506
Bartsch, K. i Wellman, H.M. (1995). Children talk about the mind. Oxford University Press.
Broekhuizen, M.L., Mokrova, I.L., Burchinal, M.R., Garrett-Peters, P.T. i The Family Life Project Key Investigators. (2016). Classroom quality at pre-kindergarten and kindergarten and children’s social skills and behavior problems. Early Childhood Research Quarterly, 36(3), 212–222. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2016.01.005
Brown, M.M., Thibodeau, R.B., Pierucci, J.M. i Gilpin, A.T. (2017). Supporting the development of empathy: The role of theory of mind and fantasy orientation. Social Development, 26(4), 951–964 https://doi.org/10.1111/sode.12232
Chopik, W.J., O’Brien, E. i Konrath, S.H. (2017). Differences in empathic concern and perspective taking across 63 countries. Journal of Cross-Cultural Psychology, 48(1), 23–38. https://doi.org/10.1177/0022022116673910
Decety, J. i Cowell J.M. (2015). Empathy, justice, and moral behavior. AJOB Neuroscience, 6(3), 3–14. https://doi.org/10.1080/21507740.2015.1047055
Findlay, L.C., Girardi, A. i Coplan, R.J. (2006). Links between empathy, social behavior, and social understanding in early childhood. Early Childhood Research Quarterly, 21(3), 347–359. https://doi.org/10.1016/j.ecresq.2006.07.009
Gill, K.L. i Calkins, S.D. (2003). Do aggressive/destructive toddlers lack concern for others? Behavioral and physiological indicators of empathic responding in 2-year-old children. Development and Psychopathology, 15(1), 55–71. https://doi.org/10.1017/S095457940300004X
Grazzani, I., Ornaghi, V., Agliati, A. i Brazzelli, E. (2016). How to foster toddlers’ mental-state talk, emotion understanding, and prosocial behavior: A conversation-based intervention at nursery school. Infancy, 21(2), 199–227. https://doi.org/10.1111/infa.12107
Hastings, P.D., Zahn-Waxler, C., Robinson, J., Usher, B. i Bridges, D. (2000). The development of concern for others in children with behavior problems. Developmental Psychology, 36(5), 531–546. https://doi.org/10.1037/0012-1649.36.5.531
Hein, S., Roder, M. i Fingerle, M. (2016). The role of emotion regulation in situational empathy-related responding and prosocial behaviour in the presence of negative affect. International Journal of Psychology, 53(6), 477–485. https://doi.org/10.1002/ijop.12405
Hepach, R., Vaish, A. i Tomasello, M. (2013). Young children sympathize less in response to unjustified emotional distress. Developmental Psychology, 49(6), 1132–1138. https://doi.org/10.1037/a0029501
Hoffman, M.L. (2006). Empatia i rozwój moralny (O. Waśkiewicz, tłum.). Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Hollingsworth, L.A., Didelot, M.J. i Smith, J.O. (2003). REACH beyond tolerance: A framework for teaching children empathy and responsibility. The Journal of Humanistic Counseling, Education and Development, 42(2), 139–151. https://doi.org/10.1002/j.2164-490X.2003.tb00002.x
King, E. i La Paro, K. (2015). Teachers’ language in interactions: An exploratory examination of mental state talk in early childhood education classrooms. Early Education and Development, 26(2), 245–263. https://doi.org/10.1080/10409289.2015.989029
Knafo, A., Zahn-Waxler, C., Van Hulle, C., Robinson, J.L. i Rhee, S.H. (2008). The developmental origins of a disposition toward empathy: Genetic and environmental contributions. Emotion, 8(6), 737–752. https://doi.org/10.1037/a0014179
Komendant-Brodowska, A. (2014). Agresja i przemoc szkolna. Raport o stanie badań. Instytut Badań Edukacyjnych.
Lasota, A. (2023). Empatia i zachowania prospołeczne małych dzieci. Studia z Teorii Wychowania, 1(42), 245–264.
Leerkes, E.M., Paradise, M., O’Brien, M., Calkins, S.D. i Lange, G. (2008). Emotion and cognition processes in preschool children. Merrill-Palmer Quarterly, 54(1), 102–124.
Lillard, A.S., Lerner, M.D., Hopkins, E.J., Dore, R.A., Smith, E.D. i Palmquist, C.M. (2013). The impact of pretend play on children's development: A review of the evidence. Psychological Bulletin, 139(1), 1–34. https://doi.org/10.1037/a0029321
Luckner, A.E. i Pianta, R.C. (2011). Teacher–student interactions in fifth grade classrooms: Relations with children's peer behavior. Journal of Applied Developmental Psychology, 32(5), 257–266. https://doi.org/10.1016/j.appdev.2011.02.010
Malti, T., Chaparro, M.P., Zuffianò, A. i Colasante, T. (2016). School-based interventions to promote empathy-related responding in children and adolescents: A developmental analysis. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology, 45(6), 718–731. https://doi.org/10.1080/15374416.2015.1121822
Martin, G.B. i Clark, R.D. (1982). Distress crying in neonates: Species and peer specificity. Developmental Psychology, 18(1), 3–9. https://doi.org/10.1037/0012-1649.18.1.3
McArdle, P. (2001). Children’s play. Child: Care, Health and Development, 27(6), 509–514 https://doi.org/10.1046/j.1365-2214.2001.00230.x
McDonald, N.M. i Messinger, D.S. (2011). The development of empathy: How, when, and why. Free Will, Emotions, and Moral Actions: Philosophy and Neuroscience in Dialogue, 23, 333–359.
Plutchik, R. (1987). Evolutionary bases of empathy. W: N. Eisenberg i J. Strayer (red.), Empathy and its development (s. 38–46). Cambridge University Press
Roth-Hanania, R., Davidov, M., Zahn-Waxler, C. (2011). Empathy development from 8 to 16 months: Early signs of concern for others. Infant Behavioral Development, 34(3), 447–458. https://doi.org/10.1016/j.infbeh.2011.04.007
Saliquist, J., Eisenberg, N., Spinrad, T.L., Eggum, N. D. i Gaertner, B.M. (2009). Assessment of preschoolers’ positive empathy: Concurrent and longitudinal relations with positive emotion, social competence, and sympathy. The Journal of Positive Psychology, 4(3), 223–233. https://doi.org/10.1080/17439760902819444
Sęk, H. i Cieślak, R. (2004). Wsparcie społeczne – sposoby definiowania, rodzaje i źródła wsparcia, wybrane koncepcje teoretyczne. W: H. Sęk i R. Cieślak (red.), Wsparcie społeczne, stres i zdrowie (s. 11–29). Wydawnictwo Naukowe PWN.
Siekkinen, M., Pakarinen, E., Lerkkanen, M.-K., Poikkeus, A.-M., Salminen, J., Poskiparta, E. i Nurmi, J.-E. (2013). Social competence among 6-year-old children and classroom instructional support and teacher stress. Early Education and Development, 24(6), 877–897. https://doi.org/10.1080/10409289.2013.745183
Simner, M.L. (1971). Newborn’s response to the cry of another infant. Developmental Psychology, 5(1), 136–150. https://doi.org/10.1037/h0031066
Singer, D.G. i Singer, J.L. (1990). The house of make-believe. Harvard University Press.
Soininen, V., Pakarinen, E. i Lerkkanen, M.K. (2023). Reciprocal associations among teacher–child interactions, teachers’ work engagement, and children’s social competence. Journal of Applied Developmental Psychology, 85, 101508. https://doi.org/10.1016/j.appdev.2022.101508
Spivak, A.L. i Farran, D.C. (2012). First-Grade teacher behaviors and children’s prosocial actions in classrooms. Early Education and Development, 23(5), 623–639 https://doi.org/10.1080/10409289.2011.566164
Stępień-Nycz, M. (2015). Rozwój reprezentacji emocji w dzieciństwie. Wydawnictwo Liberi Libri.
Strayer, J. i Roberts, W. (1989). Children's empathy and role taking: Child and parental factors, and relations to prosocial behavior. Journal of Applied Developmental Psychology, 10(2), 227–239. https://doi.org/10.1016/0193-3973(89)90006-3
Strayer, J., Roberts, W. (1997). Children’s personal distance and their empathy: Indices of interpersonal closeness. International Journal of Behavioral Development, 20, 385–403. https://doi.org/10.1080/016502597385199
Vachon, D.D, Lynam, D.R. i Johnson, J.A. (2014). The (non)relation between empathy and aggression: Surprising results from a meta-analysis. Psychological Bulletin, 140(3), 751–773. https://doi.org/10.1037/a0035236
Vaish, A. (2020). Empathy and prosocial behavior. W: M.M. Halth i J.B. Benson (red.), Encyclopedia of infant and early childhood development (s. 560–567). https://doi.org/10.1016/B978-0-12-809324-5.21816-6
van Noorden, T.H.J., Haselager, G.J.T., Cillessen, A.H.N. i Bukowski, W.M. (2015). Empathy and involvement in bullying in children and adolescents: A systematic review. Journal of Youth and Adolescence, 44, 637–657. https://doi.org/10.1007/s10964-014-0135-6
Voltmer, K. i von Salish, M. (2022). The feeling thinking talking intervention with teachers advances young children’s emotion knowledge. Social Development, 31(3), 846–861. https://doi.org/10.1111/sode.12586
Williams, A., O’Driscoll, K. i Moore, C. (2014). The influence of empathic concern on prosocial behavior in children. Frontiers in Psychology, 5(85), 425. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2014.00425
Zahn-Waxler, C., Radke-Yarrow, M., Wagner, E. i Chapman, M. (1992). Development of concern for others. Developmental Psychology, 28(1), 126–136. https://doi.org/10.1037/0012-1649.28.1.126
Copyright (c) 2024 Edukacja Elementarna w Teorii i Praktyce
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
1. Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Oświadcza, że nie narusza praw autorskich osób trzecich i praw prawnych.
Oświadcza, że nie występuje żaden konflikt interesów.
2. Udziela Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie. Uniwersytet Ignatianum w Krakowie jest uprawniony do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Wyraża się zgodę i zachęca autorów do publikacji ich tekstu w Internecie (np. w repozytorium instytucji lub na jej stronie internetowej) przed lub podczas procesu składania tekstu jako, że może to prowadzić do korzystnych wymian oraz wcześniejszego i większego cytowania opublikowanego tekstu (Patrz The Effect of Open Access). Zalecamy wykorzystanie dowolnego portalu stowarzyszeń badawczych z niżej wymienionych:
